Sur tusli qo`ng`ir tuproqlarning agrokimyoviy tavsifi

Sur tusli qo`ng`ir tuproqlarning agrokimyoviy tavsifi
Olib borilgan tadqiqotlar va adabiyot manbalaridan ma’lumki, og‘ir metallar tuproqning biologik, kimyoviy xossalariga, organik moddalariga, tuproq organizmlariga, biomassa va boshqa xossalariga ta’sir qiladi.
Guzev va boshqalar o‘rmon - podzol tuproqlaridagi R miqdorini aniqlab, bir qator xossalarini o‘rgangan. Uning tadqiqotlariga ko‘ra tuproq tarkibidagi 200 mg/kg ko‘rgoshin azotfiksatsiya jarayoniga sekinlashtiruvchi, 10 mg/kg miqdori stimulyativ ta’sir qilgan.
Navoiy viloyatining sug‘oriladigan tuproqparining og‘ir metallar bilan ifloslanish va bir qator xossalariga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha SH.Axmedov (1997) tadqiqotlar olib borgan. U Navoiy shahri atrofida tarqalgan sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlardan 0-200, 0-240 sm genetik qatlamlar bo‘yicha turli masofalardan kesmalar qazigan va tuproqlarni makromorfologiya xususiyatlari va tuproq tarkibidagi og‘ir metallar miqdorini o‘rgangan (16-jadval).
16-jadval Sur tusli qo‘ng‘ir tuproq va o‘simliklarda qo‘rg‘oshinningmiqdori, mg/kg

Tuproq namunalari olingan nuqtalar	Chukurli gi, sm	Umumiy mitsdori	Harakat chan shakyai	O‘simliklardagi mitsdori
NTMKdan2,5km. uzokdikda olingan	0-10 10-20	376 368	62,5 58,2	Shuvoq o‘simligi bargida-8,5, poyasida-0,9, ildizida-30,2
NTMK dan 8 km. uzoqyaikda olingan	0-5 5-24	10 10	4,9 4,9	Shuvoq o‘simligi bargida-0,3 poyasida-0,9, iddizida-3,8
Kime zavodidan 1,3 km. uzokdikda olingan	0-10 10-20	122 120	23,6 20,4	Lavlagi o‘simligi bargida-2,3, iddizida-9,2
Kime zavodidan 6 km. uzokdikda olingan	0-10 10-20	64 62	12,3 10,7	Lavlagi o‘simligi bargida-2,7 iddizida-8,2

Olingan natijalarni taxlil etish mobaynida bir qonuniyatni aytish mumkinki, ifloslovchi manbaga nisbatan turli masofalarda og‘ir metallar bilan ifloslanish turlicha bo‘lib, ifloslanish manbasi atrofida ifloslanish darajasi bir muncha yuqori. Xuddi shu mexanizmga monand xolda hududda tarqalgan o‘simlik bargi, poyasi va ildizida turlicha miqdorda uchraydi, bunga ko‘ra o‘simlik ildizida og‘ir metal miqdori ko‘p to‘plangan, bu esa uz o‘rnida atmosfera xavosiga nisbatan tuproq qoplamini kuchliroq ifloslanganligidan dalolatdir. Vaxolanki, o‘simliklarni asosiy kismlari yer ustida bo‘lib, ifloslanish omili ham ko‘proq yer usti qismi orkali amalga oshadi. Tuproq qatlamlari esa og‘ir metallar miqdori tabiiy xolda pastki qatlamga tamon kamayib boradi.
Og‘ir metallar tuproq qoplamiga tushgandan keyin yillar davomida kompleks holda tuproqqa ta’sir etadi, bu o‘rinda kompleks deyilganda bir necha xossalariga bir vaqtning o‘zida ta’sir etishi tushuniladi. Og‘ir metallarni tuproqning agrokimyoviy xossalariga ta’sir etish mexanizmi shundayki, tuproqqa tushgan muayyan og‘ir metan turi tuproq mikroorganizmlari faoliyatiga va biologik faolligiga ta’sir etadi. Natijada umumiy mikroorganizmlar nobud bo‘lishi va biologik faolligi susayishi kuzatiladi. Yuqorida ifloslanish holatiga tavsif berilgan tuproqparning agrokimyoviy xossalariga og‘ir metallar quyidagicha ta’sir qilgan (17-jadval).
17-jadval