Тадкикотчи архео­логик манбаларни талкин килишнинг иккита: маданиятшунослик ва социологик даражасини ажратади



Download 14,36 Kb.
Sana29.03.2022
Hajmi14,36 Kb.
#516833
Bog'liq
Urbanizatsiya jadval22



В. М. Массон
Тадкикотчи архео­логик манбаларни талкин килишнинг иккита: маданиятшунослик ва социологик даражасини ажратади.
Б.А.Литвинский
Ўрта Осиё урбанистик цивилизация таркибига кирган булиб, бу тартиб Евросиёнинг жанубий ва ғарбий кисмларини камраб олган эди. Бу урбанистик цивилизация атрофида эса дашт, ўрмон-дашт, арктик шаклдаги цивилизациялар мавжуд эди.
Литвинскийнинг фикрича, жамият тараккиётини синчиклаб урганиш - дехдончилик ва чорвадор жамиятларнинг мураккаб тарихи аралашиб кетган бир катор археологик маданиятларга булинганлигини курсатади.
Шаҳар
Кўп вазифали мураккаб тузилма булиб, кишлок манзилгохдаридан ишлаб чикариш ва ахолининг бир ерга зич жойлашуви, жамиятдаги келиб чикиши хар хил булган эркин ижтимоий гурухдар, фан ва маданият сохасида узаро алмашинув билан боглик алокалар, купвазифалик ва маданиятларнинг узаро таъсири жихатидан ажралиб туради.
Шахарлар учун фақат бир нарса - улар бир-бирига туташ (нисбатан бўлса хам) манзилгохларни, ахоли яшаш ҳудудини, бир ёки бир нечта алохида жойлашган турар жойларни ўзида акс эттириши умумийдир.
Америкалик тадқиқотчи Р.Сомплинсон шаҳарларни аниқдашдаги 15 та белгини таклиф этган эди. Уларнинг асосийлари қуйидагилар:
1. Шахар қишлоққа нисбатан кўп ахолили манзилгох;
2. Шахар - ахоли зич жойлашуви билан фарқланади;
3. Шаҳарнинг асосий вазифаси - махсулот тарқатиш;
4. Шахар - алоқа йўллари маркази;
5. Шахар - истеъмол маркази ва бошкалар.
И.М. Дьяконов
«Шахарни» атроф манзилгохлар унга туташ марказ, шунингдек, ихтисослашган ҳунармандчилик, махсулот ва бошка турдаги алмашувлар хамда захиралари маркази деб хисоблайди.
В.И.Ионесов
«Илк шахар» цивилизацияси пайдо булиши ва ривожланиши йуналишидаги ижтимоий-маданий жараёнлар аввало, бўлиниб кетиш ва алохида бирлашиш йўллари орқали такомиллашиб, ривожланиб боради.
Дьяконов - Якобсон концепциясига кўра
Қадимги Шарк илк шахарлари асосан маълум бир бутун вохаларнинг иктисодий-сиёсий марказлари сифатида, бутун вохада етиштирилган кишлок хужалик махсулотларини марказлаштириш ва қайта такқсимлаш вазифасини бажарган.
В.В.Бартольд томонидан ишлаб чикилган шахaр хакидаги концепция
IX-XII асрлар шахарлари учун уч қисмли тузилиш (арк, шахристон, робот) хусусиятли деб хисоблайди.
Қуйидаги шарт-шароитлар илк шахарлар пайдо бўлиши учун асосий ва мухим ўринда туради:
1. Қишлок (манзилгох)ларнинг ахоли сонига караб кенгайиб бориши.
2. Қишлок (манзилгох)ларда ахоли табақаланишининг бошланиши.
3. Мехнатнинг марказлашуви ва мехнат фаолиятининг чуқурлашиб бориши.
4. Мехнатнинг янги эхтиёжларни қондиришдаги зарурий шарт сифатида ихтисослашуви.
Ўрта Шарқ шаҳарлари ривожланишида сугорма дехкончилик мухим ахамият касб етган.
Афғонистондаги Мундигакнинг шаклланишида ложувард-транзит йули катта ахамиятга эга бўлган.
В.Тарннинг фикрича:
Ўрта Осиёда грек-македон босқинига қадар мустахкамланган манзилгохлар - шахарлар бўлмаган. Тадқиқотчи ушбу фикрини Помпей Трог ва Чжан Цзян берган маълумотларига таяниб Бақтрия ва Фарғонанинг кўп сонли шахарлари Грек-Бақтрия подшоларининг маълум сиёсати туфайлигина пайдо бўлган дея асослайди
Б.А.Литвинский Ўрта Осиё қадимги шахарсозлиги маданиятини қуйидаги босқичларга бўлади:
1. Дастлабки шахармонанд (протогород) қишлоклар (мил.авв. lll-ll минг йилликлар).
2. Энг кқадимги шахарлар (мил. авв. II минг йилликнинг охири -I минг йилликнинг биринчи чораги).
3. Антик давр шахарларининг шаклланиши (мил. авв. VI-IV асрлар).
4. Шахарсозлик дуализми ва Ўрта Осиё эллинистик аралашувнинг бошланиши (мил. авв. IV - II асрлар).
5. Ўрта Осиё-Эллинизм-Хинд маданияти умумлашуви ва Ўрта Осиё кадимги шахарларининг нисбатан ривожланиши (мил. авв. I - милодий III — IV асрлар).
В.М.Массон эса Ўрта Осиё урбанизация жараёнини қуйидаги икки даврга булади
I). кадимги Шарк (мил.авв. III минг йилликнинг охири мил.авв. I минг йилликнинг ўрталари);
2). Антик давр (мил. авв. III - милодий IV асрлар.
Қадимги Ўрта Осиёдаги урбанистик жараёнларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишини қуйидаги тўртта асосий даврга бўлиш мумкин:
1). Жанубий Туркманистон худудларидаги энеолит даврининг нисбатан ривожланган дастлабки дехкончилик манзилгохлари (мил. авв. IV-III мингйилликлар):
2). Ўзбекистоннинг жануби, Зарафшон вохаси, Шимолий Афғонистон, Жанубий Туркманистон худудларидаги бронза даврининг ривожланган қишлоқлари ва уларнинг шахарларга айданиши (мил. авв. Ill - II минг йилликнинг охирлари):
3). Бақтрия, Суғдиёна, Фарғона водийси, Тошкент вохаси ва Хоразм худудларидаги илк темир даврининг дастлабки шахарлари (мил. авв. I минг йилликнинг бошлари ва иккинчининг чораги):
4) Ўрта а Осиё худудларидаги эллинистик-антик давр шахарлари (мил. авв. III — милодий III асрлар) .
Т.Ш.Ширинов докторлик диссертациясида бронза даври Ўрта Осиё илк шахарларининг қуйидаги археологик белгилари рўйхатини келтиради:
1. Юкори табака вакиллари, хоким яшайдиган сарой тизими.
2. Тоат-ибодат килинадиган жойлар - ибодатхона, топиниш ва сиғиниш билан боғлик иншоотлар мавжудлиги.
3. Химоя деворлари билан ўралган калъа-аркнинг алохида бўлиши, унинг ичида хукмдор ва унинг якинлари яшайдиган уй-жойларнинг бўлиши.(ва шу кабилар)
Ўрта Осиёдаги дастлабки шахар марказлари ва ўчоклар районлашувини қуйидаги даврларга ажратиш мумкин:

I давр — мил. авв. Ш-И минг йиллик биринчи ярми - Жанубий Туркманистон (Олтинтепа, Намозгох), Юкори Зарафшон (Саразм), Жанубий Узбекистан (Сополлитепа);


II давр — мил. авв. II минг йилликнинг урталари -Жанубий Туркманистон (Гонур), Жанубий Ўзбекистан (Жарқўтон);
III давр - мил. авв. II минг йиллик охири - I минг йилликнинг ўрталари - Сурхондарё, Қашқадарё, Хоразм, Фаргона водийси ва Тошкент вохаси.'
Ўрта Осиёнинг энг қадимги ўтрок дехқончилик маданияти
Минтақанинг жануби-ғарбида, Копетдоғнинг шимолий тоғ олди текислигида пайдо бўлади
Дастлабки дехқонлар Копетдоғ тоғ олди текислиги худудлари билан чегараланиб қолмасдан
Мурғобнинг қадимги хавзаси худудларини ўзлаштириб, Зарафшоннинг юқори оқими худудларигача борадилар.
Бу худудлардан Жанубий Туркманистон сўнгги энеолит даври маданиятига хос Саразм манзилгохи ўрганилган.
А.Асқаров шунга ўхшаш бронза даврига оид учта манзилгох ажратади.
Шеробод, Бандихон ва Шўрчи.
А.Сагдуллаев уларни тўртта манзилгохга ажратади.
Улонбулоксой (Музробод), Шеробод, Халкажар (Миршоди) ва Бандихон вохалари.
Э.Ртвеладзе уларни
Улонбулоксой (Музрабод), Шеробод, Халкажар (Миршоди) ва Хисор.
А.С.Сагдуллаев Бактриядаги ах,монийларгача булган цнвр куйидаги манзилгохдар гурухини ажратади:

1 .Мустахкам мудофаа иншоотлари ва калъалари бўлган Қизилтепа, Олтиндилёр кўринишидаги шаклланаётган йирик марказлар.


2.Бандихон 2 сингари мустахкам калъаси бўлган ва бир ерда зич жойлашган йирик манзилгохдар.
3.Талашкантепа I кўринишидаги буржлари ва шинаклари бўлган алохида калъалар.
4. Буйрачитепа 2 кўринишидаги алохида уйлардан иборат манзилгох - массивлар.
5. Қизилчатепа 1,2,6 кўринишидаги марказий ва ташки ховлилари девор билан ўраб олинган уй-қўрғонлар.
6.Кучуктепа кўринишидаги доимий қурилишлари бўлган, аммо кенг марказий ва ички ховлилари бўлмаган мустахкамланган уй-кургонлар.
Фаргона одийсида бу даврдаги ахолининг сув буйидаги унумдор худудларни узлаштирганликларига караб куйидаги воха- районларга ажратилади:



Download 14,36 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish