Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda pedagogik maxoratning o’rni reja: Pedagogik texnika va maxorat

TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA PEDAGOGIK MAXORATNING O’RNI

Reja:

1. Pedagogik texnika va maxorat.
2. Pedagog munosabatining maxorati.
3. Pedagog uchun zaruriy malaka va sifatlar.
4. Pedagog shaxsini xususiyatlari.

Mustakil Uzbekistonimizda uzluksiz ta'lim tizimini islox kilishni yangi ta'lim standartlari

asosida ta'lim va tarbiya jarayonini kayta tashkil etishga kirishilgan xozirgi kunda ukituvchi
faoliyatigi uning pedagogik texnikasiga, pedagogik maxoratiga aloxida e'tibor berilmokda
Ukituvchilik - tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda xam sharafli va mas'uliyatli ,
shu bilan birga murakkab kasb xisoblanadi.
Mamlakatimizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni boskichma –boskich muvaffakiyatli
amalga oshi rish kup jixatdan ukituvchi faoliyatiga, uning kasbiy nufuzini oshirishga
boglikdir.Shunday ekan,soglom,xar tomonlama barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta'lim
tizimida mexnat kilayotgan pedagog saviyasiga,texnikasiga,
Maxoratiga,tayyorgarligiga va fidoiyligiga ,yosh avlodni ukitish va tarbiyalash ishiga bulgan
munosabatiga boglikdir.
Prezidentimiz Islom Abduganievich Karimov ta'kidlaganidek,”Tarbiyachilarning uziga
zamonaviy bilim berish,ularning ma'lumotini.malakasini oshirish kabi paysalga solib
bulmaydigan dolzarb masalaga duch kelmokdamiz.Mening fikrimcha ta'lim tarbiya tizimini
uzlashtirishdagi asosiy muammo xam mana shu yerda.Ukituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim
bersin deb talab kilamiz.Ammo zamonaviy bilim berish uchun,avvvalo murabbiyning uzi ana
shunday bilim ega bulishi kerak.”
Shunday ekan,ukituvchi mustakillik goyasiga e'tikodi, xar tomonlama rivojlangan ilmiy
tafakkuri,kasbiga tegishli ma'lumoti,ya'ni uz fanining chukur bilimdoni,pedagogik mulokot
ustasi,pedagogik –psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bulishi xamda turli
pedagogik vaziyatlarni tezda sezishi,urganishi va baxolay olishi zarur.
Pedagogik texnika- ukituvchiga ukuv faoliyatida xam,ukishdan tashkari faoliyatida xam zarur
bulgan umumiy pedagogik malakalar majmuidan tashkil topadi.
Pedagogik texnikaning tarkibiy kismlari-
1. Nutk madaniyati-savodli gapirish,uz nutkini chiroyli va tushunarli,ta'sirchan kilib
bayon etish,uz fikr-xis va tuygularini suzda anik ifodalash.
2. Mimik pantomima – anik imo-ishora, maxnoli karash,ragbatlantiruvchi yoki ilik
tabassum.
3. Ukituvchining xissiy xolati-jiddiylik darajasi,umidbaxshlik,xayrixoxlik kayfiyatini
saklash, uzining xissiy dam olishini tashkil kilish.
Ukituvchining pedagogik texnikasi - shunday bir malakalar yigindisiki, u pedagogga
tarbiyalanuvchilar kurib va eshitib turgan narsalar orkali ularga uz fikri va kalbini
yetkazish imkonini beradi.Bolalar bilan bevosita muomala kilishda pedagogning xuddi shu
malakalari uning xulk-atvorida namoyon buladi.Pedagogik texnika ukituvchilar malakalarining
shunday yigindisidirki,u ukituvchining eng yaxshi ijodiy xulk-atvoriga,boshkacha kilib
aytganda,xar kanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilariga samarali ta'sir kursatishga
yordam beradi. Mukammal pedagogik texnika ukituvchining vakti va kuchlarini
ijodiy ish uchun bushatib beradi,pedagogik uzaro ta'sir kursatish jarayonida ukuvchilar bilan
muomala kilishda zarur suzni topish yoki muvaffakiyatli chikmagan gap oxangini tushuntirishga uz
fikrini chalgitmaslik imkonini beradi.
Demak, pedagogik texnikani egallash ukituvchining uz kasb faoliyatidan kanoatlanish
darajasining usishiga olib kelishi mumkin.Rivojlangan pedagogik texnika ukituvchiga ukuvchi
bilan ishlaganda muomala kilish zarurligini, kerakli suz,gap,oxang,karash,imo-ishora,tez va
anik topish, eng utki rva kutilmagan pedagogik vaziyatlarda osoyishtalikni va ta'lil kilish
kobiliyatini saklab kolish xamda anik fikr yuritish imkonini beradi.Agar pedagogning nutki
past,bilimi sayoz,tartibsiz bulsa,agar u bular-bulmas sabablar bilan uz xissiyotlariga erk
bersa,estetik ongi bulmasa .u xolda “eng tugri ” suzlar xam, kerakli tadbirlar xam
tarbiyalanuvchilarni na akl idrokiga va na xissiyotiga ta'sir kursatadi.
Uzluksiz ta'lim tizimini amalga oshirish jarayonida yosh avlodni kungildagidek ukitish
va tarbiyalash xakida gap borar ekan, goyat murakkab va kup kirrali vazifani fakat malakali
pedagogik maxoratga ega bulgan ukituvchi kadrlar bilan amalga oshirish mumkin.
Shunday ekan ukituvchilik- katta saxnatdir. Bunga esa osonlik bilan erishib bulmaydi.
Buning uchun ukituvchilik kasbiga, ya'ni soglom avlodning chinakam murabbiysi bulishga xavasi,
ishtiyoki zur, zamon talablarin tez va chukur tushunadigan, uz ilmiy, ijtimoiy - siyosiy
saviyasini, pedagogik maxoratini izchillik bilan oshirib boruvchi, mustakillik goyasi va
mafkurasi bilan puxta kurollangan xakikiy vatanparvar va mexnatsevar kishilargina erishib
oladilar.
Pedagogik maxorat tugma yoki nasldan-nasilga utuvchi xususiyat emas, balki u xar bir
ukituvchining uz ustida ishlashi, ijodiy mexnati jarayonida tashkil topada va rivojlanadi.
Ilgor ukituvchining pedagogik maxorati tajribalaridan boshka ukituvchi urnganishi, undan
ijodiy foydalanishi va uz faoliyatini ilgor tajribalar bilan boyitishi zarur.
Ukituvchining pedagogik maxorati asosan mashgulotlar jarayonida yakkol kurinidi. Ukuv
mashgulotlari ilmiy, goyaviy va ommabob bulishi , turmush bilan, ukuvchilarni tayyorgarlik
darajasi bilan uzviy boglanishi zarur. Ta'lim jarayonida ukituvchi bilan ukuvchilar urtasida
jonli til, fikr almashuv, samimiy munosabat, xurmat va maksadga erishishda uzaro xamkorlik
lozim.
Ta'lim va tarbiya jarayoni tasirchanligining yanada yuksak bulishi avvalo uktituvchining
ilmiy saloxiyatiga, yoshlar oldidagi obrusiga, shaxsiy sifatlariga, ilmiy istidodiga, ta'lim
soxasidagi tajriba va maxorati xamda ukuvchilar bilan urnatilgan dustona munosabatiga
boglikdir.
Davlatimiz raxbari I.A.Karimov Davlat va jamiyat kurilish akademiyasining ochilish marosimida
suzlagan nutkida: “Birovni ukitadigan. Tarbiya kiladigan inson avvalo, uzi xar tomonlama
barkamol bulishi shart ” deb ta'kidlaydilar. Pedagogik maxorat ukituvchida osonlikcha
shakllanmaydi. Bu kasbni tanlagan kishi ukishi, izlanishi urganishi , ijodiy mexnat kilishi ,
mustakkil yurtimizda bulayotgan vokelikni tez anglashi , uz mexnatining mamlakat uchun
kanchalik zarur chukur xis kilmogi zarur. Pedagogik maxoratda ukituvchinign fikr doiravsi
keng bulishi zarurligini aloxida sixobga olish zarur, chunki kishida bilim va fikr mukammal
bulmasa kamolotga erisha olmaydi.
Ukituvchining faoliyat maxorati.
1. Ukituvchining mexnati-bexad izlanish va azob-ukubatli kechirmalar, kundalik ishlar,
xafsalasi pir bulish, ilxom va betakror gururlanish omi, boshdan kechirilgan kuvonchdan kanoat
xosil kilish.
2. Ukituvchining san'ati. – bu kandaydir kul bilan ushlab bulmaydigan faxm farosat
bilan amalga oshiriladigan narsalar.
Maxorat- bu yuksak va doim mukammal tarbiya va ta'lim san'ati. Uz ishining ustasi.
Pedagog – bu yuksak madaniyat muta'assisi , uz fanini chukur biladigan , fan va san'atning
munosib tarmoklarini, umumiy bolalar psixologiyasi masalalarini yaxshi tushunadigan, ta'lim va
tarbiya usullarini mukammal egallagan kishidir.
A.S.Makaryonko pedagogik maxorat tarbiyachi ovozini xar xil uzgartira olishi va
uzining imo-ishorasi bilan boshkarishiga boglik deb aytadi. Uz mimikasiga ega bulishi va kerak
bulganda, uziga turli ifodalar bera olishi lozim. Ya'ni uz kayfiyatiga ega bulishi.kuvonish va
gazablanish, xazil kilish,xarakatli yurishlarni tashkil etishni xam bilishi zarur.
Shunday kilib,ukituvchining maxorati avvalo,ukuv jarayonini shunday tashkil etish
maxoratidirki, xar kanday nokulay sharoitda xam ukuvchilar tarbiyasi,bilimli rivojlanish
saviyasiga erishish mumkindir. Maxoratli ukituvchi bulish uchun moxir ukituvchilar ishini
kuzatish,mustakil ukish, maxsus adabiyotlar ni urganib, uz ishiga maxsus yangi usullarni
kiritish zarur.
Pedagog maxoratining yana bir tarkibiy kismi ta'lim jarayonida samarali tarbiyaviy
ishlarni tashkil kilish,ukuvchilarda yuksak axlokiy,vatanparvarlik.mexnatsevarlik,mustakillik
xislatlarini shakllantirish bulib,pedagogik maxorat tarbiya jarayonida.bolalar bilan uzaro
muomalada tarbiyalanib boradi.
Pedagogik maxoratga ega pedagogda faxm-farosat.bilim.chinakam ilmiy ta'lil kila
olish kobiliyati,bolalar kalbini xis kila olish maxorati,bola shaxsiga moxirlik bilan avaylab
yondasha olish,donolik.ijodiy dadillik,xayol va fantaziya kobiliyati kuchli bulishi shart.Pedagog
uchun yana bir muxim narsa bu ukuvchining tashki kurinishidan uni ng ruxiy xolatini
aniklashdir.
Pedagog munosabati-pedagogning ukuvchilar bilan tarbiya maksadida aloka
urnatishdir.Pedagogik munosabat uchun gapirish madaniyatiga (talaffuz tarzi.nutk oxangi) tugri
nafas olishga,ovozni kuya bilishga urganish muxim axamiyatga ega..Pedagog uz ovozini,yuzini
boshkarishga ,pauza tutishga, imo-ishorani,mimikani tutishga urganishi kerak.
Buyuk rus pedagogi A.S.Makaryonkoning kuyidagi fikrlarini esga olish joizdir.” Bu
yerga kel.” Deyishni 15-20
Xil oxangda gapirishga va yuzimni,gavdam va ovozimga 20 xil tus berishga urganganimdan
sung, men uzimni xakikiy ustoz bula olishimni xis kildim.
Amerikalik pedagoglar xam pedagogik munosabatlar muammosiga katta e'tibor
beradilar.J.Brofi va T.Gudning “Ukituvchi va ukuvchi munosabatlari” kitobida ukituvchining
ukuvchilarni ajratib munosabat kilishga asoslangan “subxektiv” munosabatlar xususiyatlari
ta'lil kilinadi.Ya'ni kupincha xolatlarda pedagoglar yokimtoy ukuvchilarga yaxshi munosabatda
buladilar.ular uchun beparvo ukuvchilar e'tibordan chetda kolib, akl-
zakovatli,intizomli,xarakatchan ukuvchilarga nisbatan yaxshirok muomalada buladilar.
Pedagogik munosabat usullarini uch turga ajratsa buladi- aktiv-faol,reaktiv-
tezkor,sverxaktiv-uta faol.
Birinchi tur munosabatni kurishda tashabbuskor,ukuvchilar bilan buladigan mulokotlarni
individual tarzda utkazadi.Kuyadigan vazifalarni tajribaga munosib tarzda uzgartirib
boradi.nima kerakligini bilib, muomalasi maksadga erishishida yordam berishligini anglab
yetadi.
Ikkinchi turi xam –vazifalar kuyishda egiluvchan,ammmo dildan bushrok,U uzi emas,balki
ukuvchilar bilan buladigan munosabatga amrini utkazadi,maksadlari anik emas,fe'l-atvori
yakkol munofikona.
Uchinchi turdagi ukituvchi ukuvchilarga xaddan ortik baxolar kuyadi va xayoliy munosabat
modellarini kuradi.Agar ukuvchi faolrok bulsa,u isyonchi va bezori,agar sustkash bulsa,u
dangasa va befaxm.Bunday baxolar ukituvchilarni munosib tarzda xarakat kilishga majbur
kiladi va u doim xadan oshib ketib,ukuvchilarni uz koliplariga kiritadi
Shuningdek ,ukituvchining nutksiz munosabati xam pedagogik faoliyatda muxim urin
tutadi va u uz ichiga kuyidagilarni oladi:
1. Xis –xayajonnni ifodalaydigan xarakatlar - gavdani tutish,ishora,mimika,kadam
tashlash,kuzma-kuz aloka.Bu yerda axborot yetkazuvchilar yukoridagilar bulib,ular katta rol
uynaydi.Tadkikotlarga kura ukituvchining yuzi kimirlamasa, yoki kuzga kurinmasa,10- 15 foiz
axborot yetkazilmaydi.Ukituvchi nigoxidan, gavda tutishidan ukuvchilar juda ta'sirlanadilar.
2. Prosadika va ekstralingvistik ruy berishlar katoriga ovoz xususiyatlari
kiradi.Ishtiyok,kuvonch,ishonchsizlik -baland ovoz bilan bildiriladi, gazab,kurkish - ancha
baland ovoz bilan, kaygu,gam-alam, xorginlik odatda yumshok,pasaytirilgan ovozda
bildiriladi.
Nutkning tezligi xam ukituvchining tuygularini aks ettiradi, tez nutk-xayajon va
tashvishni,past nutk gamgin xolat,manmanlik,xoriganlikni bildiradi.
Pedagogik texnika – bu shunday bir malakalar yig'indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar
ko'rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o'z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini
beradi. O'quvchilar bilan bevosita muomala qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki
ularning yo'qligi) uning xulq atvorida namoyon bo'ladi.
Pedagogik mahorat bu fahm – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi
qiyinchiliklarni yongishga qodir bo'lgan nufuzli rahbarlikning, o'quvchilar qalbining
qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo'lgan o'quvchi shaxsiga mohirlik
bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga
bo'lgan qobiliyat majmuasidir.
Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo'llari pedagog rahbarligidagi mashg'ulotlar
(pedagogik texnikani o'rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o'z – o'zini tarbiyalash)
dir. Pedagogik texnika malakalarining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib,
pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o'z – o'zini
tarbiyalash, ya'ni o'quvchining o'zida mohir pedagog shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini
shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol` o'ynaydi Pedagogik texnika – bu shunday bir
malakalar yig'indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko'rib va eshitib turgan narsalar
orqali ularga o'z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. O'quvchilar bilan bevosita
muomala qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki ularning yo'qligi) uning xulq
atvorida namoyon bo'ladi.
“Ta'lim tugrisida”gi Konun , “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ukituvchipedagoglarga
ularning kasbiy maxoratiga aloxida e'tibor berilgan.
Uzbekiston kelajagi buyuk davlat ekanligiga ishonish, bolalarni xalk pedagogikasi
durdonalaridan,milliy kadriyatlarimiz asosida tarbiyalash,nutki ravon,tili boy bulishi kabi
sifatlar bugungi kun ukituvchisidan talab etiladi.
Tashkilotchilik malakalari:
Ukuvchilar jamoasidagi faol bolalarni aniklay bilish,sinf faollarini tashkil kilish va ularni
boshkara olish*
Ukuvchilarning jamoatchilik faoliyatini uyushtira bilish,ularning ijtimoiy faolligini
rivojlantirish*
Ukuvchilarga berilgan jamoa topshiriklarining bajarilishi ustidan nazorat urnatish va ularga
zarur vaktda amaliy yordam bera olish* Sinf raxbarligi ishlarini faol amalga oshira bilish*
Jamoatchilik va ota-o'nalar urtasidagi ishlarni tashkil eta bilish. Kommunikativ
malakalar-
1.Ukuvchilar,ota-onalar, ukituvchilar,jamoatchilik vakillari bilan pedagogik jixatdan
maksadga muvofik keladigan munosabat va alokalar urnata olishi ;
2. Ukuvchilar jamoasining kizikishlarini,ichki munosabatlarini idora kila bilishi;
3. Ukuvchilar fikrini tushunish va uz fikrini tushuntira bilish;
4. Ukuvchilar bilan yakindan munosabatda bulish va ularda uziga nisbatan mexr,ishonch va xurmat
uygota bilish.
Amaliy malakalar:
1. Rasm solish,ashula aytish,sport bilan shugullanish,sayoxat kildirish,uyinlar tashkil
kilish,pazandalik,tikuvchilik va xokazolar.
Kasbiy sifatlar:
Bilimdonlik,kasbga e'tikod,fukarolik burchini anglash
(mas'uliyatlilik),adolatlilik,talabchanlik.uzini tuta bilish .pedagogik nazokat. Vazminlik va
sabr-tokatlilik, kuzatuvchanlik,ziyraklik, nutk madaniyati,anik,ifodali ukish,ijodiy xayol-
kelajakni kura olish yoki pedagogik tasavvur,pedagogik ta'sir eta olish,kasbiy layokatlilik.
Shaxsiy sifatlar:
Bolalarni sevish,mexnatsevarlik,ijtimoiy
gayrat.kuzatuvchanlik,mexribonlik,kamtarlik,kuvnoklik,kat'iylik,dadillik,intiluvchanlik,dika
t-e'tiborlilik.
Ijodiy sifatlar:
Ta'im-tarbiyaga oid ishlarni amalga oshirish jarayonida pedagogik maxoratni
mukammallashtirishga doimiy intilish,tarbiyaviy ta'sir natijasini oldindan kura bilishga
intilish,bulib utgan vokea-xodisalarga,tarbiyalanuvchilarga nisbatan yangicha karash
kobiliyati,uzini tarbiyalanuvchi xolatiga kuya bilish,atrof-muxitga nisbatan uning karashini
kura bilishga intilish.
Kobiliyatlar:
Didaktik kobiliyat ,nutk madaniyati,tashkilotchilik kobiliyati,avtoritar
kobiliyati,kommunikativ kobiliyat,pedagogik xayol,dikkatni taksimlay olish,umuminsoniy va
milliy kadriyatlarni bilish va targib kila olish kobiliyati.
Shu urinda Sukrotning moxir pedagoglarga “fikr doyalari” nomini berganligini
ta'kidlab utish joizdir.Demak,pedagog mexnatining moxiyati bu inson shakllanishiga xamrox
buladigan barcha jarayonlarni boshkarishdir.
Shuningdek ukituvchining pedagogik maxoratiga Xusayn Voiz Koshifiyning kuyidagi
fikrlarini keltirish urinlidir. “Xar kishida muloyimlik,xushmuomalalik bor bulsa,fayz,kamol
topishidan uzga extimol yukdir.Xushfe'llik,muloyimlik xamma ne'matlarning yaxshirogidir”.
R.Emerson “Muvaffakiyatli tarbiyaning siri- ukuvchiga xurmatda” deb bejiz aytmagan.
Tayanch iboralar: maxorat,malaka, sifat, layokat, kobiliyat,texnika,nutk.bolalarni sevish.
ADABIYOTLAR:

1.Mahkamov M. «Bo'lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqat madaniyatini shakllantirish”

nomzodlik dissertatsiyasi. T., 2005.
2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. T.:TDPU.-2005.-149 b.
3.«Pedagogika» V.A.Slastyonin, I.F.Isaev, A.I.Mi hyonko, YE.N.Shiyanov. Moskva. «Shkolg'naya
pressa». 2004
4.Voljskiy A. Metodika vospitatelg'noy raboto' s molodejg'yu. – M. 2003.
5.Kotov V. Vospitatelg'naya rabota v shkole: opo't i problemo'. – SPb: Sev.siyanie 2003.
6 .Tarbiyaviy ishlar metodikasi. P.I.Ruvinskiy. – T. 1991 y.