Tema: kletkaniń joqari fiziologiyaliq aktiv zatlari. Reje

Kletkanıń ósiwi. Hár bir tiri janzat málim ólshemlerge iye. Bul ólshemlerge organizm kletkalarınıń kóbeyiwn hám ósiwi arqalı eriwiladi. Adam denesiniń hámme kletkaları ósiw qábiletine iye. Biraq biziń aǵzalarımızdaǵı kópshilik kletkalar óziniń ortasha ólshemlerin saqlap qaladı. Aǵza aktivliginiń keskin asıwı yamasa patologikalıq processler nátiyjesinde kletka ólshemleri ádetdegidan kóre úlkenlesiwi - gipertrofiya gúzetiledi.
Kletkanıń turmıs sikli, differentsiallanishi. Jańa payda bolǵan kletkalar turmıs siklini oteydi. Turmıs sikli kletkanıń jańa kletka payda bolishida onıń keyingi bóliniwine shekem yamasa o'ning óliwige shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Kletka óz turmısı dáwirinde bóliniwi, ósiwi, differensiallanishga dús keliwi gúzetiledi. Sol sebepli kletkanıń turmıs sikli processlerin eki gruppaǵa bolıw múmkin (Bloch D., Qndman Q., 1955). Birinshi gruppaǵa kletkanıń bóliniwi menen baylanıslı processler kirip, onı avtosintetik interfaza dep ataladı (3 -súwret). Ekinshi gruppaǵa bolsa, kletkanıń ósiwi, differensirovkasi málim wazıypanı orınlawǵa qánigelikleniwi tiyisli bolıp tabıladı (geterosintetik interfaza). Differensirovkaga dus kelgen kletka qánigelesken kletka bolıp, ol málim wazıypanı orınlawǵa maslasqan. Olar kóbinese bóliniw qábiletin joǵatadı. Mısalı, differensiallangan qan kletkaları - eritrotsitlar, nerv kletkaları hám taǵı basqa. Birpara kletkalar differensirovka jaǵdayında bóliniw qábiletine iye boladı (bawır kletkaları ).
Embrional rawajlanıwlasıw dáwirinde epiteliy, biriktiruvchi toqıma, bulshıq et hám nerv kletkaları embrional betlerden rawajlansa, jetilgen dáwirinde differensiallanishga aǵzalardıń túrli bólimlerinde jaylasqan kambial kletkalar ushraydı. Qan óndiriwshi organlardaǵı kambial kletkalar «o'zak kletkalar» dep júritiledi.



3 -súwret Kletkanıń turmıs siklidagi geterosintetik hám avtosintetik interfazalarining óz-ara munasábeti (Bloch, Cadman, 1955).
Ishki sheńber-jańa payda bolǵan kletkanıń yava qayta bóliniwge kiriwi (avtosintetik interfaza); a- jańa eki qız kletkalardıń payda bolıwı ; b - kletka bólindiy, yadrolar bóliniwi nátiyjesinde kóp yadrolı kletkalardıń payda bolıwı ; v - mitozda yadro qabıǵı buzilmay, xromosomalar sanınıń eki ret artpaqtası -poliploid kletkalardıń payda bolıwı ; g - DNK reduplikatsiyasi júz beriwi hám kletka bólindiy onıń massasınıń asıwı -politeniya. Sırtqı sheńberde túrlishe turmıs siklini tugatuvchi differensiallashayotgan kletka kórsetilgen. 1- kletka ólimi; 2 - mitotik bóliniw qosiliyatnii yuqotgan qánigelesken kletka ; 3 - kletkanıń differensirovkaga uchramay, bóliniwge kiriwi; 4 - kletkanıń differentsirovkaga ushırasıp, mitotik bóliniwge kiriwi; 2 s - hám 4 s- DNK diploid hám tetraploid muǵdarı ; 2 n- hám 4 n-xromosomalarning diploid hám tetraploid jıyındısı.
Hámme kletkalar málim múddette jasaydı. Mısalı, eritrotsitlar 120 kunge shekem, epidermis kletkaları 4-10 kún hám taǵı basqa. Nerv hám bulshıq et toqıması kletkaları organizmniig pútkil turmısı dawamında jańalanmaydi, degen pikirler de bar. Kletka óliw waqtında kletka yadrosı piknozga (yadro zichlashishi hám donadorlikni yo'krtib kishreyiwi), karioreksisga (yadrodıń mayda donachalarga bolınıp ketiwi), kariolizisga (yadroshng erip ketiwi) dús keliwi múmkin.
Yadro daǵı ózgerisler áqibetinde (birge) sitoplazmada da qaytarıp bolmaydı ózgerisler júz berip, nátiyjede, kletka halok boladı.