Tema: Sanlı ekonomika hám ekonomikalıq ósiw ortasındaǵı baylanıslıqtı anıqlaw. Reje: Kirisiw Sanlı ekonomikanıń abzallıqları Sanli ekonomikalıq ósiw Paydalanılǵan ádebiyatlar

Sanlı ekonomikada mámlekettiń ornı
Dúnya tájiriybesin úyreniw nátiyjesinde sol zat anıq boldıqı, sanlı ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde sanlı ekonomikada mámleket (húkimet) bazar " oyın" qaǵıydaların oyındıń barlıq qatnasıwshıları ushın belgileydi hám bunda mámlekettiń eń zárúrli wazıypası retinde oyın qatnasıwshıları ushın birdey, teń haqılı hám múmkinshilikli sharayat jaratıp beriw esaplanadı. Yaǵnıy, bazarda úlken kompaniya bola ma yamasa kishi biznes, olar teń haqılı esaplanadı. Olarǵa birdey múmkinshilikler beriledi. Mámleket qaǵıydalarǵa ámel etiliwi hám oxir aqıbette ápiwayı qarıydar sapalı, zamanagóy xızmet yamasa ónim alıwı támiyinlenedi. Sonday eken, sanlı ekonomika rawajlanıwı ushın mámleket hámme ushın teń sharayat jaratıp beriwi, ılajı bolǵanınsha bazar qaǵıydaları, nızamlar, shártnamalar ashıq bolıwı, nızamlar bazar talabınan kelip shıqqan halda (yaǵnıy bazar daǵı rawajlanıw tendensiyalarini aldınan anıqlay alıwı hám kerekli normativ hújjetlerdi qabıllawı ) oyın qatnasıwshıları ushın erkinlik beriwi zárúr.
Sanlı ekonomika Ózbekstanda
Dúnya mámleketleri sıyaqlı Ózbekstanda da sanlı ekonomika rawajlanıp atır. Kúndelik turmısımızdıńǵa informaciya texnologiyalardı nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi artınan ápiwayı insanlar ushın kóplegen múmkinshilikler jaratılıp atır. Házirge kúnde uydan shiqmasdan kóplegen azıq-túlik ónimleri hám tamaqlarına buyırtpa beriwimiz, olardı úyimizgasha jetkiziwleri múmkin.

Lekin sonı atap ótiw kerek-ki, Ózbekstanda sanlı ekonomika Ózbekstan potensialına salıstırǵanda bir neshe ese astelew rawajlanmoda. Yaǵnıy múmkinshilik bar, kerekli resurslar ámeldegi lekin rawajlanıw talay tómen. Buǵan sebep retinde sanlı ekonomikanı Ózbekstanda rawajlanıwın bir qansha tosıqların kórsetip ótiw múmkin.

• 
  kóplegen tarawlar daǵı monopoliya ;
  
• 
  internet tezligin tómenligi jáne onı sapasızligi;
  
• 
  informaciya texnologiyaları salasında nızamunshilikniń zamannen orqada qalǵanlıǵı ;
  
• 
  puqaralarda kompyuter sawatlı adamlıǵınıń oǵada tómenligi;
  
• 
  nızamshılıqtıń ashıq emesligi;
  
• 
  informaciya texnologiylari boyınsha qánigelerdiń jetiwmasligi yamasa olardı basqa mámleketlerge ketib qalıwı ;
  
• 
  informaciya mádeniyatı, informaciya gigiyenasi tómenligi;
  
• 
  informaciya texnologiyaları qawipsizligi jaqsı emesligi;
  
• 
  basqarıw shólkemlerinde tarawdı túsinetuǵın qánigelerdiń kamligi yamasa (geyparalarında ) olardıń ulıwma joq ekenligi;
  

ilim hám ásirese anıq pánlerdiń rawajlanıwı sustligi (yamasa rawajlanıwdan toqtap qalǵanlıǵı ).
Joqarıda keltirilgen mashqalalar basqısha-basqısh, sistemalı, dúnya tájiriybesinen kelip shıǵıp hal etilse, Ózbekstan da biymálel sanlı ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde biri bóle aladı.
Házir dúnya boylap jańa servisler hám biznes modellerdi jaratıw ushın IT instrumentlerden paydalanatuǵın eski hám jańa kompaniyalar kópshilik tarawlarda jetekshi bolǵan kompaniyalarǵa kúshli báseki tuwdırıp atır.
Prognozlarǵa kóre, jaqın jıllarda makroekonomika «lean production», addiktiv, nano hám biotexnologiya kriteryalarına tayanadigan óndiriwshilerge qattı baylanıslı bolıwı kútilip atır. Sol munasábet menen aqılǵa say basqarıw ushın zárúr esaplanǵan informaciya kólemi de artıp baradı, islep shıǵarıw hám puqaralar baylanısi, biznes hám mámleket shólkemlerin basqarıw strukturası bolsa saldamlı ózgerislerdi basdan keshiredi.
Tómendegiler bunda social hám ekonomikalıq rawajlanıw jolına basqıshpa-basqısh shıǵıw ushın tiykarǵı shárt hám faktorlar retinde kórsetilip atır :
informaciyalastırıw hám mámleket basqarıwı shólkemleri hám de munitsipal xızmetlerdi integraciyalaw esabına elektron húkimet hám sanlı qala konsepsiyaların qollanıw etiw;
jańa texnologiyalıq áwlad daǵı ónimlerdi jalpı islep shıǵarıw (pilotsiz avtomobiller hám basqalar sıyaqlı );
ayriqsha bezew hám qurılıs materialları járdeminde «aqlli» hám ekologiyalıq úylerdi qurıwǵa tiyisli ideyalardı ámelge asırıw ;
autsorsing, ózin bánt etiw hám basqalar arqalı bántliktiń alternativ formaların keń targ'ib qılıw ;
arnawlı bir wazıypalardı orınlaw ushın jumısshı -frilanserlarni izlewge xızmet etetuǵın professional tarmaqlardı jaratıw.
Joqarıdaǵılar barlıǵı bizneske islep shıǵarıw hám basqarıwda tavar hám elektron xızmetler integraciyalanatuǵın zamanagóy platformalar járdeminde ǵárejetlerdi kemeytiwge múmkinshilik beredi. Birinshi náwbette bul másele xızmetler buyırtpası integraciyası, resurslardan birgelikte paydalanıw, kontragentlarni tańlaw, elektron sawdanı júrgiziw, tólewler hám basqalarǵa tiyisli bolıp tabıladı.

Texnologiyalıq sanlı ortalıq - bul yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar sherikliktegi iskerlik ushın pútkilley jańa baylanısti jolǵa qóyatuǵın «akvarium» esaplanadı. Informaciya texnologiyaları kárxanalarǵa pútkilley jańa, jáne de jedel jumıs pátlerin ózlestiriw hám de xızmet hám ónimler formasın túrme-túrlastırıwǵa múmkinshilik jaratadı. Bunnan tısqarı, izertlewshilerdiń qısqa saqlanatuǵın ónimlerdiń bazarǵa shıǵarılıwı haqqında da sóylewip atır.

Xizmet kórsetiw tarawı haqqında gápiradigan bolsaq, informaciya texnologiyaları kóplegen kúndelik wazıypalardı sheshedi, bunıń nátiyjesinde bolsa iri kólemdegi ámeller tezirek, arzanlaw, qolaylaw hám orta daǵı dáldalshılarsız atqarıladı.
Elektron sawda, internet-bankiń hám basqa sol sıyaqlı zamanagóy jónelisler kúnden kunga rawajlanıp barıp atır. Nátiyjede dáramattı asırıw ushın akser tarawlarda avtomatikalıq tarmaqlı servisler (mısalı, sapalı veb-sayt yamasa mobil qosımsha sıyaqlı ) biznes degi dáldalshılar ornın iyelep atır.
Bunıń nátiyjesi bolıp esaplanıw biznes xızmetke belgilengen bahalardı sezilerli dárejede túsiriwi, makroekonomikalıq jóneliste bolsa jalǵız islep shıǵarıw hám noto'liq bántlik kórsetkishleri ósiwi múmkin. Sonıń menen birge, kraudfanding hám kraudsorsing sıyaqlı jónelisler de házirde jańa ekonomikalıq texnologiyalar taypasına kiritilip atır.
Ekonomistlerdiń pikirine kóre, áyne waqıtta bul sıyaqlı ózgerisler nátiyjesinde qosımsha bahanı shıǵarıp alıw ámeliyatına tiykarlanǵan ekonomika sheriklik hám máplerdi bóliw kóriw («sharing-economy») ekonomikasına almaslap atır. Bul bolsa bazar daǵı báseki óz ornın óz-ara mápli kooperatsiyaǵa hám sheriklikke aktiv bosatishi, usınıń menen birge, vertikal ushırasıw óz-ara teń munasábetler hám bir-birin tolıqlawısh xızmetlerge ótiwine úmit oyatadı.
Shamalarǵa kóre, bul servisler sanınıń artpaqtası hám xızmetlerge tiyisli elektron sawda kóleminiń ósiwinde óz hákisin tabadı.
Sanlı sektordıń ekonomikalıq áhmiyeti
Aytılıwına qaraǵanda, sanlı texnologiyalar ekonomikaǵa baylanıslı 50 procentten artıq tarawlardı keskin ózgertirip jiberedi. Bul qaraw informaciya texnologiyaları hám sanlı platformalar biznes modellerdi keskin ózgertirip, olardıń natiyjeliligin dáldalshılardı saplastırıwı hám processlerdi optimallashtirishiga tiykarlanǵan.
Jáhán banki esap -kitapları qaray, operativ internet paydalanıwshılarınıń 10 procentke kóbeyiwi jıllıq YaIM kólemin 0, 4 procentten 1, 4 procentkeshe asırıwı múmkin eken.
Sonıń menen birge, sanlı ekonomikanıń mámleket YaIMdagi úlesi hár jılı shama menen 20 procentke ósiwi (rawajlanǵan mámleketlerde bul kórsetkish 7 procent átirapında ) onıń áhmiyeti belgileytuǵın kórsetkish retinde qaraladı.
2010 jılda Boston Consulting Group kompaniyası nomerlestiriw kólemin 20 dane mámleketten ibarat gruppa ushın 2, 3 trillion dollarǵa (4, 1 procent YaIM) bahalaǵan. Eger bul tendensiya saqlanıp qalsa, 10 -15 jıldan keyin bunday ekonomikanıń jáhán YaIMidagi úlesi 30 -40 procentke jaqınlasadı.
Rawajlanıp atırǵan ekonomikalarda IT salasında shama menen 1 procent xalıq miynet etedi, bul sektor jumıs orınlarındı basqalarǵa salıstırǵanda salıstırǵanda qamroq jaratadı. Biraq IT baǵdarınıń rawajlanıwı jańa texnologiyalardı ózlestirip atırǵan basqa tarawlarda jumıs orınlarınıń jaratılıwına dúmpish beredi (IT salasında jaratılǵan hár 1 ta jańa jumıs ornı ushın yondosh tarawlarda 4, 9 dane jumıs ornı tuwrı keledi).
Sanlı ekonomika isbilermenler hám ózi ushın isleytuǵın insanlarǵa jańa shapaqlardı ózine isenimli ashıp berip atır.
Kóbinese IT salasınıń rawajlanıwına qosılǵan úles ekonomikanıń rawajlanıwı, jańa jumıs orınlarınıń jaratılıwı, adamlar hám biznes ushın jańa túrdegi xızmetlerdiń payda bolıwı, elektron húkimet joybarları sheńberinde ǵárejetleriniń qısqarıwına jay jaratadı.
Usınıń menen bir waqıtta, informaciya texnologiyaların qollanıw etiwden payda bolǵan ulıwma effekt kutilganidan nátiyjesizroq bolıp shıǵadı hám birdey tártipte bólistirilmeydi.