Termiz davlat universiteti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

Sport mashqlariga moslashish - Birinchi bor adaptatsiya (lotincha - moslashish) tushunuchasi Selening (bu tushunchani aniqlab bergan Kanadalik olim) umumiy moslashish holati haqidagi ta’limotida ochib berilgan.
Adaptatsiya sindromi (alomati)ni Sele tananing qo‘zg‘aluvchi ta’siriga nisbatan noodatiy javobi deb tushuntiradi. Bu holat quyidagicha kechadi:
Xavotir-rezestentlik-oriqlash (rezestenlik-tanani muhitning turli ziyon keltiruvchi omillari ta’siriga bardoshligi).
Xavotir davriga tananing me’yor va g‘ayritabiiylik darajasida o‘ta safarbarligiga xos xususiyatidir. Agar bu ta’sir kuchi to‘xtamasa, bir qancha vaqtdan keyin tana imkoniyati tugab, uning sezish quvvati so‘nadi.
Og‘ir jismoniy yuk tufayli (stress holati) Adenozintrifosfor kislotasi (ATF) zahirasining kamayishi kuzatiladi, natijada mahsulotlarining parchalanish nisbati qolgan qismiga qaraganda ortib ketadi, bu esa moslashishning asosini tashkil etadi. Moslashish jarayonida bir-biraga bog‘liq maxsus o‘zgarishlar kuzatiladi. Masalan, jismoniy kuch ta’siri ostida yurak og‘irligi 20-40% ga ortishi mumkin, bu bilan bog‘liq ravishda yurak mushagining ingichka tomir tarmoqlari ham kattaradi.
Moslashuvning har bir darajasini o‘z chegarasi bor. Agar qo‘zg‘atuvchining kuchi borgan sayin ortib ketaversa, unda yangi muhim holat o‘rniga moslashishning buzulishi vujudga keladi, negaki moslashishning vazifaviy zahirasi tamom bo‘ladi.
Moslashish aks moslashish bilan almashinadi. Shundan kelib chiqadiki, sport bilan shug‘ullangan ortiqcha og‘irlik tana va uning ayrim qismlarini zo‘riqishga olib keladi. Bu doimiy natija bo‘lmay dam olish va ish rejimiga qat’iy rioya qilinmasa, og‘irlik va tiklanishni to‘g‘ri bir-biriga munosib ravishda olib borilmagan chog‘da yuzaga keladi.
Mashqning uzoq muddatli dasturini ishlab chiqishda sportchining moslashish zahiralarini tiklanish va saqlanish shaxsiy xususiyatlari bilan qat’iy ravishda muqobillashtirishdagi tashqi omillar hisobga olinishi lozim.
Tez (beqaror) va uzoq muddatli (nisbiy barqaror) moslashish kabi ikki turdagisi mavjud.
Ma’lum yuklamaga javoban sportchi tanasidagi siljishlar sport amaliyotidagi tez moslashishga misol bo‘lishi mumkin. Zero, mashq qilmagan sportchida bu siljishlar mashq qilganga nisbatan past bo‘ladi, negaki uning tanasi mashq qilgan sportchinikiga nisbatan kamroq yuklama ostida ishlashga moslashgan. Shuning uchun yuqori darajada mashq qilgan (sport imkoniyatlari yuqori bo‘lgan) sportchilar yuqori natijalar ko‘rsata oladi.
Yuqorida keltirilgan misolda turli darajadagi, ya’ni XTSU va 3-razryadli sportchilarning osoyishtalik va 400 m masofaga yugurganidan keyin tanasidagi asosiy a’zolarning qiyosiy ko‘rsatkichi berilgan.