Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
281 
тарихий тараққиёт жараёнида ғоят мураккаб ва турли босқичларни ўз бошидан кечирди, турли 
халқлар билан ижтимоий, сиёсий ва маданий муносабатда бўлиб, нафақат ўз лексикасини, балки 
тил структурасидаги бошқа соҳаларини ҳам бойитди. Шу сабабли ўзбек тилининг луғат таркиби, 
тил тизими узоқ даврнинг маҳсули бўлиб, шу халқнинг барча аъзолари учун тушунарли, 
иқтисодий-ижтимоий турмушда кўп қўлланиладиган, аниқ маъно бера оладиган, сўз ясалиши ва 
ясаш учун асос бўладиган жуда бой лексема, сўз ва сўзшаклларига, фразеологик бирликларга 
эгадир.
Ўзбек тилининг фонетик, лексик ва грамматик турлилиги айни пайтда Бойсун шеваларининг 
ҳам бойлиги саналади. Чунки бу ҳудудда яшовчи аҳоли ўзбек халқининг этник таркибини ташкил 
этувчи аҳоли сифатида моддий ва маданий ҳаётнинг мажмуасини ўзида акс эттирувчи ўз мулкига 
эгадир. Шундай экан, мазкур ҳудуддаги шевага хос барча бирликларни умумхалқ ўзбек адабий 
тили луғат таркибига, ўзбек адабий тилига қиёслаб ўрганиш, туркий тиллар ёки маълум гуруҳ 
шевалар учун умумий бўлган лексик-грамматик бирликларни қайд қилиш ҳамда уруғдош тиллар 
ёки бир-бирига ҳудуд жиҳатидан яқин бўлган бир тилнинг иккита тармоғи ҳисобланган шеваларга 
таъсирининг кучи ва салмоғини атрофлича текшириш ушбу шеваларнинг бугунги кундаги 
хусусияти ҳақида тўла маълумот беради. Профессор С.Раҳимов [Сурхондарё вилояти ўзбек 
шевалари, 1985] ҳозирги ўзбек тилининг луғат системасида шу тилда сўзлашувчиларнинг барчаси 
учун тушунарли бўлган умуммиллат характердаги сўзлардан ташқари, миллатнинг ижтимоий 
гуруҳланиши, яъни генетик жиҳатдан айрим қабила ва аҳолининг ҳудуд белгисига кўра 
жойлашиши ҳамда маданий, хўжалик, маиший ҳаёти билан боғлиқ бўлган сўзлар учрашини айтиб 
ўтган . С. И. Ожегов [Сборник упражнений по диалектологии, 1963: 5] эса ўзининг “Словарь 
русского языка” асарида қоида бўйича сўзлар кенг омма томонидан қўлланилмас экан, улар 
тилнинг луғат таркибига киритилмаслигини айтиб ўтади. Агар биз ҳам ушбу назарияга амал 
қилар эканмиз, тилимизда вақт ўтиши билан соф туркий илдизларига эга бўлган ўзбекча 
сўзларнинг аста-секин йўқолиб боришига йўл қўйган бўламиз. В.В. Решетов ва 
Ш.Шоабдураҳмонов [Ўзбек диалектологияси., 1978] лар эса ўзбек халқ шеваларида учрайдиган 
айрим сўзларнинг ҳозирги кунда кекса авлод тилидагина ишлатилаётганини, уларнинг маъносини 
ёш авлод тушунмаслиги ва бунинг сабабини жойлардаги моддий-манавий ҳаёт шароитларининг 
кескин ўсиши билан боғлайди.
Бойсун шеваси тадқиқи жараёнида камида бир асрлик тарихга эга бўлган, географик 
жиҳатдан кенг Бойсун туманида яшаб келаётган, ижтимоий жиҳатдан ташқи ахборот 
воситалардан қисман узилган мобил алоқа воситалари (интернет) [B.Mengliev, Nigmatova 
L.2019.]дан фойдаланиш кўникмаларига эга бўлмаган кекса авлод вакили ва шаҳар зоналаридан 
ҳудудий жиҳатдан узоқ бўлиб тўғридан тўғри алоқа қилиш имкониятлари чекланган қишлоқ ва 
аҳоли пунктларида истиқомат қилувчиларнинг сўзлашувига асосий урғу берилди. Бу билан 
миллий корпуснинг диалект, яъни шеваларининг назарий асосларига эга, фойдаланиш ва 
тадқиқотларни енгиллаштириш йўлида янги босқичга ўтилди, шу билан бирга замонавий 
тилшуносликнинг ушбу йўналишидаги янги корпус [Khamroeva Sh.M., Mengliev B. R. 2019: 
106]ларнинг пайдо бўлишига бир қадар пойдевор бўлиб хизмат қилади [Adrian Leemanna, 
Ampersand 5 (2018) 1–17]. Тадқиқотимиз бошланишида, аввало, туман ҳақидаги тўлиқ 
маълумотнома тақдим этмоқни лозим топдик. Бойсун тумани 1926 йил ташкил топган, туман 
ҳудуди 3,25 кв. км., маҳаллалар сони 39 та, аҳоли истиқомат қилувчи пунктлар 54 та, қишлоқ 
аҳоли яшовчи пунктлари 49 тани ташкил этади [https://dialect.uz/].
2020 йил март ҳолатига кўра Бойсун туманида яшовчи аҳоли тўгрисида