Tinish belgilarining tasnifi

Undov belgisi va uning qo’llanish o’rinlari

UNDOV BELGISI — gap oxirida qoʻllanadigan, ikki elementli tinish belgisi (!). Yozma nutqda, ayniqsa, badiiy asarlarda turli tuygʻular, holatlar, har xil emotsionalliklarni ifodalashda Undov belgisining roli katta. Undov belgisi6., asosan, undov va buyruq gaplar oxiriga qoʻyiladi. Bunda u muayyan gapning emotsional yoki qatʼiy buyruq maʼnosiga ega ekanligini, tugallanganligini, boshqa gaplardan chegaralanish nuqtasini koʻrsatadi. Undov belgisi oʻzbek tiliga rus tili orkali kirib kelgan. U oʻzbek yozuvida 20-a. ning boshidan — dastlab «Turkiston viloyatining gazeti»da 1901-y. dan, keyinchalik boshqa bosma asarlarda muntazam qoʻllana boshlagan.

Hoz. oʻzbek adabiy tilida Undov belgisi6., asosan quyidagi hollarda qullanadi:
1) undov gaplar oxirida (Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday falokat, bu qanday mudhish motam! — Oybek);
2) buyruq, tilak, orzu maʼnolarini ifodalagan gaplar oxirida (Onangni qoʻlingda tutsang, singlingni boshingda tut! — Oybek; Fido bulsin senga jontanim, onam!); 3) gap boshida kelib, kuchli hisʼhayajon ifodalagan undalmalardan, undovlardan hamda xa va yuq suzlaridan keyin (Jamila! Bas, tur oʻrningdan! — Hamza; Yoʻq, yoʻq! Bu ogʻir ishni boʻynimga ololmayman). Undov belgisining qoʻllanishida yana bir qancha xususiy holatlar ham uchraydi.
Undov belgisi quyidagi o’rinlarda qo’llanadi:
1. Undov gaplar oxirida: Chindan ham poyonsiz cho’lda hayot tantana qildi! (Sh.P) 
2. Buyruq gaplar oxirida: Qahramonim, arslonim, mehribonim, bo’l omon! (H.O) 
3. Bo`laklarga ajralmaydigan gaplar, nominativ gaplar emotsionallikka ega 
bo’lganda, ulardan so’ng undov belgisi qo’yiladi: Siz chakana mehnat qilmadingiz. 
Qoyil!
Nogoh katta darvoza tomondan tanish ovoz yangradi: - Ermat aka! 


Nuqtali vergul va uning qullanishi
Nuqtali vergul — ustma-ust joylashgan nuqta va verguldan tashkil topgan, ikki unsurli tinish belgilaridan biri (;). Oʻzbekcha matnlarda 19-asr oxirlaridan qoʻllana boshlagan. Hozirgi oʻzbek imlosida Nuqtali vergul quyidagi oʻrinlarda qoʻllanadi:
bogʻlovchisiz qoʻshma gap tarkibida maʼno jihatdan bir-biriga yaqin boʻlmagan gaplar orasida (Qalandarovning taklifi, shubhasiz, oʻtmaydi; unda raisning obroʻyi tushadi);
gapdagi uyushiq boʻlaklar murakkab boʻlib, ular maʼlum guruhlarga ajratilganda, shu guruhlar orasida (Bogʻimizda shaftoli va olma; qovun va tarvuzlar pishib yotibdi. Majlisda talaba va oʻqituvchilar; muhandis va farroshlar qatnashishdi);
yarim qavs bilan ajratilgan raqam yoki harflardan keyingi gaplar oxirida (Hozirgi asosiy vazifa quyidagilar: a) dare jad-valini tuzish; b) oʻqituvchilarni orox,lantirish; v) grafikka rioya qilish va boshqalar);
murakkab (aralash) qoʻshma gaplar orasida (Yer koʻkarmas, el yashna-mas, boʻlmasa koʻk tomchisi; Qaydan olein sheʼrni shoir, boʻlmasa ilhomchisi
Murakkab birlashmagan gapning qismlari orasiga quyidagi tinish belgilari qo'yiladi: vergul , nuqta-vergul , yo'g'on ichak , chiziqcha , kamroq tez-tez vergul Va chiziqcha
U yoki bu tinish belgilarining qo'yilishi birlashmasiz bog'lanish qismlari o'rtasida yuzaga keladigan semantik munosabatlarga va gapning intonatsion dizayni xususiyatlariga bog'liq.
Vergul qo'yiladi birlashmagan gapning predikativ qismlari oʻrtasida, agar ular maʼno jihatidan chambarchas bogʻlangan, oʻzaro almashinadigan, sanab oʻtish intonatsiyasi bilan birlashgan, umumiy boʻlmagan yoki yetarlicha umumiy boʻlmagan boʻlsa.
Misol uchun: Aylanadigan yadrolar , o'qlar hushtak chaladi , sovuq nayzalar osilgan edi.(L.) Qor bo'roni tinmadi , osmon tiniq emas edi.(P.) U ko'z yoshga to'ldi , bosh egilgan , yuzi oqarib ketgan , qo'llar ko'kragiga bog'langan , lablar shivirlaydi.(S.-SH.).
Nuqtali vergul qo'yiladi:
- agar birlashmagan murakkab gapning qismlari ma'no jihatidan bir-biridan biroz uzoqda bo'lsa, sezilarli darajada umumiy bo'lsa va ularning ichida vergul bo'lsa (nuqta-vergul murakkab jumladagi predikativ qismlarning chegarasini belgilaydi, agar murakkab komponentlar bilan ajratilgan bo'lsa. tutashuvda vergul).
Misol uchun: Kech bo'ldi ; quyosh bog'dan yarim verst uzoqlikda joylashgan kichik aspenzor orqasida g'oyib bo'ldi ; uning soyasi sokin dalalar bo'ylab cheksiz cho'zilgan. (T.) O'rmon hidi kuchayadi, iliq namlikning engil shabadasi. ; sizga yaqin kelgan shamol to'xtaydi. (T.); Yashirincha jim chaqmoq, lekin tez va kuchli o'tloqlarga urdi ; Gladesdan nariroqda, ular tomonidan yoritilgan pichan uyasi allaqachon yonayotgan edi. (Paust.) Oy allaqachon uyning tepasida edi va uxlab yotgan bog'ni, yo'llarni yoritdi ; uy oldidagi gulzordagi dahlias va atirgullar yaqqol ko'rinib turardi va hammasi bir xil rangda bo'lib tuyulardi. (Ch.)