To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

2. M ulk huquqining mazmuni
Mulk  huquqi  o 'z   navbatida  ikki  ma’nodagi:  obyektiv  va  subyektiv 
m a’nodagi mulk huquqiga bo'linadi.
Obyektiv  m a’nodagi  mulk  huquqi  deganda,  tabiat  ashyolarini 
ijtimoiy o'zlashtirishning mavjud zahiralarini, usullarini belgilash, tartibga 
solish  va  mustahkamlash  uchun  xalq  manfaatlarini  ko'zlab  belgilangan 
tadbirlami  ifodalovchi  huquq  normalari  yig'indisi  nazarda  tutiladi. 
Chunonchi, mulk to'g'risidagi umumiy qoidalar obyektiv huquq normalari 
hisoblanadi.
8

---

Subyektiv  m a’nodagi  mulk  huquqi  deb  ayrim  shaxslar,  ya’ni  huquq 
subyektlarining (davlat, yuridik shaxslar va fuqarolaming)  obyektiv huquq 
normalari  asosida kelib  chiqadigan mulkni  egallash,  undan  foydalanish va 
uni tasarruf qilish huquqlariga aytiladi.
Mulkni  o ‘z  xohishiga  k o ‘ra  va  o ‘z  manfaatini  ko'zlab  egallash, 
undan  foydalanish  va  uni  tasarruf  etish,  shuningdek  mulk  huquqini  har 
qanday  buzilishlardan  bartaraf  etishni  talab  qilish  huquqi  tushunchalari 
mulk  huquqining  mazmunini  tashkil  etadi.  Subyektiv  mulk  huquqining 
mazmunini  tashkil  etadigan  bu  elementlar  mulk  egasiga  qonun  bilan 
belgilangan doiralarda beriladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  “Mulkchilik  to ‘g ‘risida”gi  qonuni  va 
FKning  164-moddasida  belgilanishicha,  mulkdor  o ‘ziga  tegishli  mol- 
mulkka  o ‘z  ixtiyoriga  k o ‘ra,  o ‘z  xohishi  va  manfaatlarini  k o ‘zlab  egalik 
qiladi,  undan foydalanadi  va uni  tasarruf etadi.  Shu m a’noda mulkdor o ‘z 
mulkiga  bo'lgan  huquqlarini  ixtiyoriy  ravishda,  o ‘z  xohishiga  k o ‘ra 
amalga oshiradi.  Mulkdoming o 'z  xohishi deganda, uning o 'z  erki,  irodasi 
bilan  o 'z   manfaatlarini  ko'zlab,  birovning  (uchinchi  shaxslaming) 
tazyiqisiz,  g'ayrihuquqiy  ta’sirsiz  harakat  qilishi  nazarda  tutiladi.  Agar 
mulkdorga  nisbatan  bunday  holatda  zo'rlik,  tazyiq  ko'rsatilgan  bo'lsa, 
qonun  mulkdoming  xohish-irodasi  erkin  amalga  oshirilishini  kafolatlaydi 
va  muhofaza  qiladi.  Ayni  vaqtda  mulkdoming  o 'z  xohishiga  ko 'ra  ish 
tutishi qonun, insof va adolat doirasida amalga oshirilishi lozim.
Mulkdoming  mulkiy  huquqni  o 'z   xohishiga  ko'ra  amalga  oshirishda 
uning manfaati yotadi.  Bu manfaat bevosita uning o'ziga,  yaqinlariga yoki 
boshqalarga taalluqli bo'lishi  mumkin.  Masalan,  ota-ona voyaga yetmagan 
farzandi  nomiga  bankka  omonat  pul  m ablag'i  qo'yganda  ham,  garchi 
bunda  uchinchi  shaxsning  manfaati  ko'zlaganday  bo'lsa  ham,  aslida 
mulkdoming  harakati  zamirida  ota-ona 
sifatidagi  burchi 
yotadi. 
Mulkdoming  o'zi  xohishiga  ko'ra  yoki  manfaatiga  zid  ravishda  mulkiy 
bitimlar  tuzishiga  majbur  qilish,  umumiy  qoida  bo'yicha  bunday  bitimlar 
haqiqiy sanalmasligiga sabab bo'ladi.
Yuqorida aytganimizdek,  mulk huquqi uch  element -  mulkka egalik 
qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishdan tashkil topadi.
Mulkni  egallash  huquqi  mulkni  qo'lda  yoki  unga  nisbatan  o'z 
huquqlarini  amalga  oshirishga  imkon  beruvchi  biron  joyda  saqlab 
turishdir.  Mulkni  qonunga  muvofiq  ravishda  o 'z   qo'lida  yoki  o 'z   erki- 
irodasi  ta’siri  ostida  saqlab  turgan  shaxs  mulkni  egallash  huquqiga  ega. 
Bunday  huquq, 
avvalo, 
mulk  egasiga  tegishli 
bo'ladi. 
Avvalo 
deganimizning  boisi  shundaki,  mulkni  egallash  huquqi  qonun  yoki
9

---

shartnomaga asosan boshqa shaxsda ham bo'lishi mumkin.  Masalan,  mulk 
shartnoma bo'yicha ijaraga berilganida,  vaqtincha tekin foydalanish uchun 
topshirilishida,  omonatga  qo'yilishida  yoki  m a’muriy  dalolatnomalarga 
binoan  vaqtincha  saqlash  uchun  biron  tashkilot  yoki  fuqarolarga 
o'tkazilishida  egalik  huquqi  mulk  egasi  hisoblanmagan  shaxsda  ham 
bo'lishi mumkin.
Mulkni  qonun  talablariga  muvofiq  qo'lda  saqlab  turishga  qonuniy 
egallash  deb  aytilsa,  qonuniy  asoslar  bo'lm ay  turib  birovlarga  qarashli 
mulkni  egallash,  masalan,  birovning  o'g'irlatgan  yoki  yo'qotgan  mulkini 
qo'lda saqlashga qonunsiz egallash deb aytiladi.
Mulkdan  foydalanish  huquqi  -   mulkning  foydali  xususiyatlarini 
o'zlashtirish,  mulkdan  iqtisodiy  m a’noda  foyda  ko'rishdir.  Mulkdan 
qonunga  muvofiq  ravishda foydalanuvchi  shaxs  shu  mulkdan  foydalanish 
huquqiga  ega  bo'ladi.  Mulkdan  foydalanish  huquqi  shu  mulkni  egallash 
huquqi  bilan chambarchas bog'liqdir.  Mulkni  egallamay,  qo'lda  saqlamay 
turib  undan  foydalanib  ham  bo'lmaydi. 
Masalan, 
mulk  ijarasi 
shartnomasiga  muvofiq,  ijaraga  beruvchi  dastavval  mulkni  ijaraga 
oluvchiga  qonun  yoki  shartnomada  ko'zda  tutilgan  tartibda  topshiradi. 
Topshirish bilan bir vaqtda ijaraga oluvchida mulkka nisbatan egalik qilish 
huquqi  ham  vujudga  keladi  va  u  shundan  so'ng  ijaraga  berilgan  mol- 
mulkdan foydalanishi mumkin.  Mulkdan ishlab  chiqarishda yoki kundalik 
hayotda  foydalanishda  bu  mulk  butunlay  iste’mol  qilinadi  yoki  muayyan 
vaqt davomida asta-sekin eskiradi.
Agar  birovning  mulkidan  foydalanish  qonun  yoki  shartnoma  bilan 
belgilangan  asoslar  bo'lm ay  turib  amalga  oshirsa,  bunday  foydalanish 
qonunsiz  foydalanish  hisoblanadi.  Masalan,  o'g'irlangan  yoki  yo'qotilgan 
mulkdan foydalanish.
Mulkni  tasarruf etish  huquqi  -  mulkning  yuridik  taqdirini  belgilash, 
ya’ni  mulk  yuzasidan  boshqa  shaxslar  bilan  bo'ladigan  huquqiy 
munosabatni  belgilash,  o'zgartirish  yoki  bekor  qilishga  qaratilgan 
huquqdir.
Mulk  egasi  tasarruf etish huquqiga binoan  mulk yuzasidan xilma-xil 
bitimlar,  shartnomalar,  chunonchi,  ashyoni  sotish,  hadya  qilish,  ijaraga 
qo'yish to'g'risida  shartnomalar tuza oladi.  Agar  ashyo butunlay keraksiz 
bo'lib  qolsa,  mulk egasi  bunday  ashyoni tashlab  yuborishi,  o'zidan biron- 
bir usul bilan soqit qilishi mumkin.  Bu huquq mulkdorga o 'z  mol-mulkiga 
nisbatan qonunga zid bo'lmagan har qanday harakatlami  amalga  oshirish, 
shu jumladan  mol-mulkdan  garov  narsasi  sifatida  foydalanishi  yoki  unga 
boshqacha  yo'llar  bilan  vazifa  yuklash,  uni  begonalashtirish  yoki  mol- 
mulkni boshqacha usul bilan tasarruf etishga imkon beradi.
10

---

Bu  huquqning  qo‘ldan  ketishi  bilan  mulkka  nisbatan  bo'lgan  egalik 
huquqi ham qo'ldan ketadi.  Masalan,  mulkni  omonatga qo'yishda ashyoni 
egallash  huquqi,  ijaraga  berishda  ashyoni  egallash  va  undan  foydalanish 
huquqi  birovga  o ‘tsa,  ashyoning  sotilishi  yoki  hadya  qilinishida  esa 
subyektiv  mulk  huquqining  har  uch  elementi:  egallash,  foydalanish  va 
tasarruf etish  huquqlari  ham butunlay  boshqa  shaxsga  (yangi  mulkdorga) 
o'tadi.
Ayrim  hollarda,  chunonchi,  mulkni  yo'qotish,  o'g'irlatish  hollarida 
mulk  egasi  o 'z  mulkni  egallash,  foydalanish  va  uni  tasarruf  etish 
imkoniyatidan  mahrum  bo'lsa  ham,  egalik  huquqini  qonunda  belgilangan 
hollarda  v a ' muddatlarda  o 'zi  saqlab  turadi.  Fuqaroga  tegishli  mulk 
o'g'irlatilganida,  uning  kimning  qo'lida  bo'lishligi  aniqlanganidan  so'ng 
qonun  bilan  belgilangan  uch  yillik  da’vo  muddati  davomida  talab  qilib 
olinishi  mumkin.  Aks  holda  mulkka  nisbatan  bo'lgan  egalik  huquqi 
yo'qoladi.  Umuman  olganda mulkni  tasarruf etish  elementi  kimda bo'lsa, 
shu  shaxs  (garchi  mulkning  qo'lida,  ya’ni  egaligida  yoki  foydalanishida 
bo'lm asa  ham)  mulkdor  hisoblanadi.  Zero,  tasarruf  etish  elementi 
mulkning  shakli  va  huquqiy  maqomiga  qarab  muayyan  hujjatlar  (order, 
tilxat va h.k.) bilan tasdiqlanadi.
Mulk  egalari  o'zlariga  tegishli  mulk  huquqidan  g'ayriqonuniy 
maqsadlarda, birovning zarariga foydalanishga yo'l qo'yilmaydi.
Mulkdor  huquqlari  va  vakolatlarining  chegarasi  O'zbekiston 
Respublikasi  Konstitutsiyasining  54-moddasida  bayon  qilingan  bo'lib, 
unga asosan mulkdor o 'z   huquqlarini  amalga oshirishda ekologik muhitga 
zarar  yetkazmasligi,  fuqarolar,  yuridik  shaxslar  va  davlatning  huquqlarini 
hamda qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart.
Bu  Konstitutsiyaviy  norma  FKning  172-moddasida  batafsil  talqin 
qilingan.  Ushbu  moddaga  asosan  mulkdor o 'z   mulkiy  huquqlarini  amalga 
oshirishdan quyidagi shartlariga amal qilishi lozim:
1. Mulkdoming o 'z huquqlarini amalga oshirishi boshqa shaxslaming 
huquqlarini va qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart;
2.  Qonunlarda  nazarda  tutilgan  hollarda,  shartlarda  va  doirada 
mulkdor  boshqa  shaxslar  uning  mol-mulkidan  cheklangan  tarzda 
foydalanishiga  y o 'l  qo'yishga  majbur  (masalan,  ko'chmas  mulk-yer 
uchastkasi  egasi  qo'shni  yer  uchastkasi  egasi  qo'shni  yer  uchastkasining 
egasidan  zarur  hollarda,  boshqa  yer  uchastkalarining  egalaridan  ham 
o'zganing  yer  uchastkasidan  cheklangan  holda  foydalanish  (servitut) 
huquqini  berishni  talab  qilishga  haqli.  Odatda,  servitut  piyodalar  va 
transport yo'li,  elektr,  aloqa,  gaz  yoki  suv  quvurlari  o'tkazish  uchun  zarur

---

bo'lishi  mumkin.  Yer  uchastkasida  servitut  belgilanishi  yer  egasini  mulk 
huquqidan  aslo  mahrum  qilmaydi.  Servitutdan  foydalanuvchi  bilan  yer 
uchastkasi egasi o'rtasida servitut haqida bitim tuzilib, u ko'chmas mulkka 
oid bitimlar kabi ro'yxatdan o'tkaziladi.  Servitut belgilangan uchastkaning 
egasi  agar  qonunda  boshqacha  tartib  nazarda  tutilmagan  bo'lsa,  servitut 
kimning foydasini ko'zlab belgilangan bo'lsa, o'sha shaxsdan uchastkadan 
foydalanganlik  uchun  mutanosib  haq  talab  qilishga haqlidir  (FKning  173- 
moddasi);
3.  Mulkdor  o'zining  ustunlik  mavqeini  suiiste’mol  qilishga,  boshqa 
shaxslaming  huquqlarini  va  qonun  bilan  qo'riqlanadigan  manfaatlarini 
kamsitadigan o'zga harakatlami qilishga haqli emas;
4. Mulkdor o 'z huquqini amalga oshirganda fuqarolaming sog'lig'iga 
va  atrof-muhitga  zarar  yetkazishning  oldini  olish  choralarini  ko'rishga 
majbur.
Mulk  huquqining  mazmunida  nafaqat  mulkdoming  huquqlari,  balki 
mol-mulkni  saqlab  turish  burchi  ham  yotadi.  FKning  174-moddasiga 
asosan,  o'ziga  qarashli  mol-mulkni  saqlash,  agar  qonun  hujjatlarida  yoki 
shartnomada  boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  mulk  egasining 
zimmasida  bo'ladi.  Agar  mulkdor  bu  majburiyatni  bajarmasa,  ba’zi 
hollarda  uning  mulkiy  huquqlari  chegaralab  qo'yilishi  yoki  mol-mulk 
undan  olib  qo'yilishi  haqida  da’vo  oldindan  ogohlantirmasdan  ham 
qo'zg'atilishi  mumkin  (masalan,  FKning  190-moddasida  ko'zda  tutilgan 
asoslar bo'yicha).