To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

3. Mulk huquqining vujudga kelish va bekor bo‘lish asoslari
Mulk  huquqining  vujudga  kelish  va  bekor  bo'lish  asoslari  deganda, 
mulk  huquqining  olinishi  yoki  yo'qotilishi  bilan  bog'liq  bo'lgan  yuridik 
faktlar nazarda tutiladi.
Mulk huquqining  olinishi  asoslarida jamiyatning  iqtisodiy  tizimi  o 'z 
ifodasini  topadi.  Mulk  huquqining  olinishi:  dastlabki  va  hosila  asoslariga 
bo'linadi.
Mulk  huquqining  vujudga  kelishini  bildiradigan  dastlabki  asoslar 
bo'yicha  mulkka  nisbatan  subyektiv  fuqarolik  huquqi  ilgari  hech  kimga 
tegishli  bo'lmagan  mulkka  nisbatan  yoki  avvalgi  mulk  egasining  huquqi 
bilan bog'liq bo'lmagan holda  vujudga keladi.  Mulk huquqining  dastlabki 
asosda vujudga kelishi:
birinchidan, tabiat ne’matlarini o'zlashtirish;
12

---

ikkinchidan,  ishlab  chiqarish  va  tadbirkorlik  faoliyatini  amalga 
oshirish natijasida yangi ashyolami vujudga keltirish;
uchinchidan,  egasiz  mulkning  sud  qarori  bilan  davlat  ixtiyoriga 
olinishi;
to ‘rtinchidan,  egasi  b o ‘lmagan  mulkka  yoki  egasi  b o‘Isa  ham 
xo ‘jaliksiz  bilan  saqlanayotgan  mulkka,  egalari  tomonidan  belgilangan 
muddatlarda  talab  qilib  olinmagan  mulklarga,  shu  jumladan  topilgan 
ashyolar,  xazinalar  (boshqa usulda yashirilgan  narsalar)  topilishi  hollarida 
yuz beradi.
Mulk  huquqining  vujudga  kelishida  egalik  huquqini  vujudga 
keltiruvchi  muddat  o ‘ziga  xosdir.  Mulkdor  bo'lmagan,  lekin  ko'chmas 
mol-mulkka  o ‘n  besh  yil  davomida  yoki  boshqa  mol-mulkka  besh  yil 
davomida  o ‘ziniki  kabi  halol,  oshkora  va  uzluksiz  egalik  qilgan  shaxs  bu 
mol-mulkka  nisbatan  mulk  huquqini  oladi,  ya’ni  to ‘la  m a’noda  mulkdor 
huquqlariga ega bo'ladi (FKning  187-moddasi).
Mulk  huquqi  vujudga  kelishining  dastlabki  asoslaridan  yana  biri 
hamma  yig‘ib  olishi  mumkin  bo ‘lgan  ashyolami  mulkka  aylantirishdir. 
FKning  189-moddasida  k o ‘rsatilishicha,  qonun  hujjatlarida  yovvoyi 
mevalar,  yong‘oq,  zamburg'lar,  rezavor  mevalar  hamda  o'simlik, 
hayvonot  dunyosi  va  jonsiz  tabiatning  hamma  olishi  mumkin  bo'lgan 
boshqa obyektlarini yig'ish yo'li bilan fuqarolar mulkiga aylantirish tartibi 
va  shartlari  belgilab  qo'yilishi  mumkin.  Bunday  tartibda  mulk  huquqi 
o'rmonlardan  qo'ziqorin,  mevalar  terish,  dasht-u  tog'lardan  dorivor 
giyohlar  to ‘plash,  daryo  va  ko'llardan  baliq  ovlash  orqali  vujudga  kelishi 
mumkin.  Biroq,  m a’lumki,  ushbu  mulk  obyektlari  o'sgan  mavjud  hudud 
xususiy  mulk  huquqi  asosida  boshqaga  tegishli  bo'lmasligi  lozim.  Mulk 
obyektlarining  ba’zilarini  ovlash  uchun  vakolatli  davlat  organida  ruxsat 
(litsenziya)  olingan  bo'lishi  talab  etiladi.  Ayni  vaqtda  baliq  va  boshqa 
jonivorlami ovlash ovga ruxsat berilgan mavsumdagina y o'l qo'yiladi,  aks 
holda ovlangan jonivorlar musodara qilinib,  ov qurollari  olib  qo'yilishi va 
ularga nisbatan tegishli jazo choralari qo'llanilishi mumkin.
Egasiz  ashyoga nisbatan mulk huquqi  ham dastlabki  asosda vujudga 
keladi.  Egasi  bo'lmagan  yoki  egasi  noma’lum  ashyo  egasiz  ashyo 
hisoblanadi.  Egasiz  к о 'char  ashyolarga  nisbatan  egalik  qilish  huquqini^ 
vujudga  keltiruvchi  muddat  asosida  qo'lga  kiritilishi  mumkin.  Bunday 
ashyo  tegishli  davlat  organi  yoki  fuqarolar  o'zini  o'zi  boshqarish  organi 
arizasiga muvofiq ko'chmas mol-mulkni davlat ro'yxatiga oluvchi organda 
hisobga  olinib,  uch  yil  o'tgach  tegishli  davlat  organi  talabi  asosida  sud 
tomonidan davlatga o'tkazilishi mumkin.
13

---

FKning  192-moddasida  topilmaga  nisbatan  mulkiy  huquqlaming 
vujudga kelishi xususiyatlari belgilangan.  Unda ko‘rsatilishicha, yo‘qolgan 
ashyoni  topib  olgan  shaxs  bu  haqda  uni  yo‘qotgan  shaxsni  yoki  ashyo 
egasini  yoxud  uni  olish  huquqiga  ega  bo'lgan  o ‘zga  m a’lum  shaxslardan 
birontasini  darhol  xabardor  etishi  hamda  topilgan  ashyoni  shu  shaxsga 
qaytarishi shart.  Basharti,  ashyo binoda yoki transportda topilgan b o ‘Isa,  u 
shu  binoning  yoki  transport  vositasining  egasi  b o ‘lmish  shaxsga 
topshirilmog‘i  lozim.  Topilma  topshirilgan  shaxs  ashyoni  topib  olgan 
shaxsning  huquqlarini  qo‘lga  kiritadi  va  uning  majburiyatlarini  o ‘z 
zimmasiga  oladi.  Basharti,  topilgan  ashyo  qaytarilishini  talab  qilish 
huquqiga  ega  b o ‘lgan  shaxs  nom a’lum  bo ‘lsa  yoki  uning  manzili 
b o ‘lmasa,  ashyoni  topib  olgan  shaxs  topilma  to ‘g ‘risida  militsiyaga, 
tegishli  davlat  organlariga  yoki  fuqarolaming  o ‘zini  o ‘zi  boshqarish 
organiga m a’lum qilishi shart.
FKning  193-moddasiga  asosan  olti  oy  mobaynida  topilmaning  egasi 
aniqlanmasa,  ashyoni  topib  olgan  shaxs  unga  egalik  huquqini  q o ‘lga 
kiritadi (agar u bu huquqdan voz kechsa, topilma davlat mulkiga o'tadi).
FKning  196-moddasida  xazinaga  nisbatan  mulk  huquqini  vujudga 
kelishi  xususiyatlari  belgilab  qo'yilgan.  Xazina  deb  egasini  aniqlash 
mumkin  bo'lmagan  yoki  qonunga  binoan  huquqlarini  yo'qotgan,  yerga 
ko ‘milgan  yoki  boshqacha  usulda  yashirilgan  pul  yoki  qimmatbaho 
buyumlarga aytiladi.  Yashirib  qo'yilgan mol-mulk (yer uchastkasi,  imorat 
va sh.k.) mulkdori bo'lgan shaxsga va xazinani topgan shaxs mulkiga agar 
ular  o'rtasidagi  kelishuvga  muvofiq  boshqacha  tartib  belgilangan 
bo'lmasa, teng ulushlarda tegishli bo'ladi.
Xazina  u  yashirib  qo'yilgan  yer  uchastkasi  yoki  boshqa  mol-mulk 
egasining  mulkdorining  roziligisiz  qazishma  ishlarini  olib  borgan  yoki 
boylik  qidirgan  shaxs  tomonidan  topilgan  taqdirda,  bu  xazina  u  topilgan 
yer  uchastkasining  yoki  boshqa  mol-mulkning  egasiga  topshirilishi  shart. 
Tarix  va  madaniyat  yodgorliklari  jumlasiga  kiradigan  ashyolardan  iborat 
xazina  topilgan  taqdirda,  ular  davlat  ixtiyoriga  o'tadi.  Biroq  xazina 
topilgan yer uchastkasi egasi va xazinani topgan shaxs xazina qiymatining 
ellik foizi miqdorida mukofot olishga haqli.
Xazina topish uchun qazishma va qidiruv ishlarini olib borish mehnat 
yoki  xizmat  vazifalariga  kiradigan  shaxslar  (masalan,  arxeologlar, 
geologlar)ga  nisbatan  yuqoridagi  qoidalar  qo'llanilamaydi  (FKning  196- 
moddasi, 5-bandi).
Mulkka  nisbatan  egalik  huquqini  vujudga  keltiravchi  hosila  usuli 
deganda  muayyan  shaxs  tomonidan  mulk  huquqining  olinishi  dastlabki
14

---

mulk egasining  huquqiga bog'liq  bo'lgan  usul  nazarda tutiladi.  Bu  usulda 
mulk  huquqining  m a’lum  ashyoga  nisbatan  paydo  bo'lishi  yoki  bu 
ashyoga nisbatan mulk huquqining ilgari m a’lum  shaxsga tegishli bo'lishi 
bilan  bog'liqdir.  Shu  m a’noda  mulk  huquqining  boshqa  shaxsga  o'tishi 
haqida  so'z  yuritiladi.  Binobarin,  hosila  usuli  bo'yicha  mulk  huquqi 
vujudga kelganda,  mulkka nisbatan bo'lgan huquqni bir shaxsdan ikkinchi 
shaxsga  ko'chirilishi  to'g'risida  so'z  boradi.  Masalan,  oldi-sotdi 
shartnomasi  tuzilishi  yo'li  bilan  ashyoga  nisbatan  egalik  huquqi  bir 
shaxsda, ya’ni sotib oluvchida paydo bo'ladi.
Mulk  huquqining  hosila  usulida  vujudga  kelishiga  misol  qilib  oldi- 
sotdi,  hadya,  ayirboshlash,  qarz  shartnomalari,  shuningdek  qonun  va 
vasiyat  bo'yicha  meros  olish,  davlat  mulkini  xususiylashtirish  orqali 
olinishini ko'rsatsa bo'ladi.
Fuqarolik  kodeksining  185-moddasida  ko'rsatilganidek,  shartnoma 
asosida  mol-mulk  oluvchida  mulk  huquqi,  agar  qonun  hujjatlari  yoki 
shartnomada  boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa, 
ashyo 
topshirilgan  paytdan  boshlab  vujudga  keladi.  Agar  ashyoni  birovga 
o'tkazish  to'g'risidagi  shartnoma  notarial  guvohlantirilishi  yoki  davlat 
ro'yxatidan  o'tkazilishi  lozim  bo'lsa,  egalik  huquqi  bunday  shartnoma 
notarial  guvohlantirilgan  yoki  ro'yxatdan  o'tkazilgan  paytdan  e’tiboran 
vujudga keladi.
Qonunda  uy-joy  (kvartira)ga  mulk  huquqining  vujudga  kelishi 
belgilangan  tartibda  ajratib  berilgan  yer  uchastkasida  qurilayotgan  yangi 
uy-juyga  mulk  huquqi  davlat  ro'yxatidan  o'tkazilgan  paytdan  boshlab 
vujudga kelishi belgilangan.
Bir  yoki  bir  necha  shaxslar  tomonidan  ko'rilayotgan  uy-joy  qurilish 
tamom  bo'lguncha  va  ro'yxatdan  o'tkazilguncha  mahalliy  hokimiyat 
organlarining  ruxsatisiz  boshqa  shaxsga  berilishi  mumkin  emas.  Davlatga 
qarashli  uy-joy  (kvartira)  ga  mulk  huquqi  qonun  hujjatlarida  nazarda 
tutilgan xususiylashtirish tartibida vujudga keladi.
Kooperativ  uy-joyga,  kvartiraga,  garajga,  chorboqqa  va  boshqa 
binolarga  mulk  huquqi  kooperativ  a’zosi  pay  badallarini  batamom  to'lab 
bo'lgandan keyin vujudga keladi  (FKning 210-moddasi).  B a’zi ashyolarga 
nisbatan  esa  egalik  huquqi  ashyo  topshirilishidan  so'ng  yoki  ashyoning 
qiymati  to'la yoki  qisman  to'langandan  so'ng  vujudga kelishi  belgilanishi 
mumkin.
Xususiy  alomatlari  bilan  belgilangan  ashyolar bir  shaxsdan  ikkinchi 
shaxsga  o'tkazilgan  holda,  agar  bunday  o'tkazish  tegishli  organlardan 
ro'yxatdan  o'tkazilishi  shart  bo'lsa,  ashyoga  nisbatan  egalik  huquqi 
shartnomaning qayd qilinishi paytidan e ’tiboran vujudga keladi.
15

---

Mulkka  nisbatan  egalik  huquqining  o'tish  payti  qonunda  muqarrar 
belgilanishi  birovga o'tkazilayotgan ashyolaming tasodifan nobud bo'lishi 
yoki  buzilishi  xavf-xatari,  ya’ni  buning  natijasida  yetkazilgan  zarar 
kimning zimmasida bo'lishligini belgilash ham katta ahamiyatga egadir.
FKning  175-moddasida  belgilangan  qoida  bo'yicha  mol-mulkning 
tasodifan nobud bo'lishi yoki  buzilishi xavfi,  agar qonun hujjatlarida yoki 
shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa,  yetkazilgan zarar 
mulk egasining zimmasida bo'ladi,
Agar ashyolami birovga o'tkazuvchi  shaxs  topshirishni yoki  oluvchi 
ulami  qabul  qilishni  kechiktirsa,  ashyolaming  tasodifan  nobud  bo'lishi 
yoki  buzilishi  xavf-xatari  kechiktirgan  tarafda  bo'ladi.  Masalan,  sotib 
oluvchi  qurilish  materiallarini  qabul  qilishni  kechiktirsa,  ashyolaming 
tasodifan  nobud  bo'lishi  yoki  buzilishidan  kelgan  zarami  o 'z  zimmasiga 
oladi.
M ulk huquqining bekor bo'lish  usullari ham  xilma-xil.  Bu  usullami 
quyidagicha turkumlashtirish mumkin:
1)  mulkdoming  o 'z   erki-irodasi  bo'yicha  mulk  huquqini  bekor 
bo'lishi (masalan, mol-mulkni sotish, hadya qilish va sh.k.);
2)  mol-mulkni  tugatish  va  hisobdan  chiqarish  (yo'q  qilib  tashlash) 
yoki  nobud  bo'lishi  natijasida  mulk  huquqining  bekor  bo'lishi  (FKning 
198-moddasi);
3)  mulkdoming  erki,  irodasidan  tashqari  mol-mulkning  olib 
qo'yilishi  orqali mulk huquqining bekor bo'lishi.  Mol-mulkni mulkdordan 
olib  qo'yishga  qonunlarda  nazarda  tutilgan  hollarda  va  tartibda 
mulkdoning  majburiyatlari  bo'yicha  undiruv  ana  shu  mol-mulkka 
qaratilgan  taqdirda,  shuningdek  natsionalizatsiya  qilish,  rekvizitsiya  va 
musodara qilish tartibida yo'l qo'yiladi (FKning  199-moddasi).
Agar  qonunga  asosan  shaxsga  tegishli  bo'la  olmaydigan  mol-mulk 
uning  mulki  bo'lib  qolsa,  ushbu  mol-mulkka  nisbatan  mulk  huquqi  sud 
tartibida  bekor  qilinib,  olib  qo'yilgan  mol-mulkning  qiymati  shaxsga 
to'lanadi (FKning  199-moddasi,  2-bandi).
Ashyolarga  nisbatan  egalik  huquqi  ba’zi  hollarda  mulk  egasining 
erkidan  tashqari  ham  bekor  bo'lishi  mumkin.  Masalan,  ashyolar  tabiiy 
ofatlar,  yong'in,  suv  toshqini,  zilzila natijasida tasodifan nobud bo'lishida 
mulk  huquqi  mulk  egasining  erkiga  bog'liq  bo'lmagan  holda  bekor 
bo'ladi.  B a’zi  hollarda,  chunonchi,  qarzni  qoplash  uchun  ijro  varaqasi 
bo'yicha haq undirilishida yoki mol-mulkning musodara qilinishida egalik 
huquqi  mulk  egasining  erkiga  bog'liq  bo'lmagan  holda  bekor  bo'lishi 
mumkin.
16

---