Toshkent davlat agrar umversiteti qalandarov muxitdin maxmudovich

TO‘RTINCHI BOsLIM
V bob. Ko‘kalamzorlashtirishda kompozitsiya
shakllantirishning kompozitsion turlari
Kompozitsiya 
ma’lum bir maydonda ko‘kalamzorlashtirish- 
ning har xil elementlari va predmetlami badiiy asar yaratish 
maqsadida joylashtirish san’atidir. U ma’lum fikmi bildiradi. 
Hamma yashil daraxtzorlar bog‘ - saroy (park) san‘atining 
asaridir. Shu maqsadda daraxtzorlami yaratishda kompozit- 
siyaning umumiy yo‘llarini bilish kerak (joylashtirish uslubi, 
koloriti, kelajagi, proporsionalligi va mashtabi, kompozitsiya- 
ning markazi, soya va yorug‘likning nisbati, kontrastligi, 
gullashning beto‘xtovligi) daraxtlar, butalar, gullar, gazonli 
o‘tlar, arxitektura elementlari va inshootlaming kompozitsiya 
tarzida joylashishini bilish zarur.
Daraxtlar, butalar, gullar, binolar va boshqa inshootlaming 
har xil rangli bo‘lishi ko‘kalamzorlashtiriladigan maydonning 
badiiy ko‘rinishini yaratishda asosiy ahamiyatga egadir.
Inson nigohi ranglaming to‘lqin uzunligi 400 dan 700 
mikrometr (mkm)gacha bo‘lganini qabul qiladi. To‘lqin uzunligi 
400 - 430 mkm bo‘lganlari binafsharang bo‘lib qabul qilinadi, 
470 - 500 mkm havorang, 500 - 570 mkm yashil, 570 - 590 mkm 
sariq, 590 - 630 mkm och sariq, 630 - 700 mkm qizil ranglar. Bu 
nurlaming birlashmasi kunduzgi yomg‘lik sifatida his qilinadi. 
To‘lqin uzunligi 400 mkm dan kam bo‘lgani ultrabinafsha, 700 
mkm dan uzuni infraqizildir. Ultrabinafsha va infraqizil nurlar 
ko‘rinmaydi. Yuqorida takrorlangan o‘simliklar turidan yon 
atrofga tarqaladigan va tovlanib turadigan bu nurlar ko‘kalamzor 
hududlarda ajoyib jonli landshaft namoyon qiladi.
39

---

5.1-rasm. Gulzor va manzarali daraxtiaming uyg‘imlashgan
holdagi kompozitsiyasi.
Rang bo‘yicha ma’lum kompozitsiyani yaratishda quyidagi 
ranglar majmuasi qo‘llanadi:
a) kontrastli: dumaloq shakldagi gulzorda bir-biriga 
qarama - qarshi joylashgan, ya’ni qizil yashil bilan; to‘q sariq 
havorang bilan, sariq binafsha rang bilan;
b) garmonik: dumaloq gulzorda bittadan keyin joylashgan, 
ya’ni qizil sariq bilan; to‘q sariq yashil bilan; sariq havorang 
bilan; yashil binafsharang bilan, havorang qizil bilan va shu 
ranglaming majmuasi jigarrang bilan;
v) disgarmoniyali: aylana shaklidagi gulzorda yonma - yon 
joylashgan, ya’ni qizil to‘q sariq bilan; to‘q sariq sariq bilan; 
sariq yashil, havorang bilan; havorang binafsharang bilan, bu 
joylashuv chiroyli emas va ulami alohida holda qo‘llash tavsiya 
etilmaydi, balki markazlashgan ranglar bilan birga qo‘llaniladi:
g) nyuansli: bir rangning har xil ko‘rinishda bo‘lishi: atirgul, 
ochqizildan to‘q qizilgacha; havorang: och havorangdan to‘q 
havoranggacha.
40

---

Klumbalar: shakli deyarli bir xil o‘lchamda, turli perpen- 
dikulyar yo‘nalishda, geometrik tugallangan kontur shaklida 
boMadi. Boshqacha qilib aytganda, gulzor - bu jimjimador gulli 
jo ‘yak, barcha yo‘nalishlarda deyarli bir xil o‘lchamga ega. 
Klumbalar atrofidagi maysazor yoki yo‘lakchalardan yuqoriroq 
qilib hosil qilinadi va manzarali o‘simliklar ekiladi. Klumbalar, 
odatda, maysazor fonida joylashtiriladi, ochiq maydonlarda esa 
ulaming chetlari chim - ajriq bilan hoshiyalanadi. Maysazordagi 
gulzorlar bir vaqtning o‘zida gulzor qismi yoki uning markazi 
bo‘lishi yoki parterda markaziy holatni egallashi mumkin. 
Klumbalar shakli bo‘yicha yumaloq, kvadrat, to‘g‘riburchak, 
cho‘zinchoq, yulduzsimon va boshqacha ko'rinishlarda bo‘ladi.
Gulzorlar o‘lchamining kattaligi turlichadir: 0,75 sm dan 
7 m gacha, hatto, diametri 20 m bo‘lishi ham mumkin, lekin 4 m 
dan 6 m gacha bo‘lgan o‘lchamdagilari eng ko‘p tarqalgan. 
Klumbalar yuzasida uning markaziy qismi biroz balandroq , 5 - 
10° ga qiya qilinadi, ya’ni yuza radiusining har bir uzunasiga 
o‘lchangan metrida 5-15 va undan ko‘proqqa ko‘tariladi. 
Markaziy qismi balandroq gulzorlarda gullar juda yaxshi 
ko‘rinadi va suvning turib qolishi bo‘lmaydi. Juda baland yoki 
yer yuza qismiga «yopishtirilgan» gulzorlar noqulay bo‘ladi, 
chunki sug‘orish va yomg‘ir suvlaridan tuproq yuvilib ketishi 
mumkin, bunday gulzorlar tezda qurib qoladi. Klumbalaming 
eng katta balandligi 50 - 80 sm, asosiy ko‘rinishi maysazor- 
lardan 8 - 10 sm baland bo‘ladi va chetlari ajriq yoki 25 - 50 sm 
kenglikdagi maysazor ekinlarining aralash urug‘ini sepish bilan 
hoshiyalanadi. Markazga nisbatan unchalik do‘ng bo‘lmagan 
gulzorlaming markaziy qismiga balandroq, chetlariga esa past 
bo‘yli o‘simliklar ekiladi. Aks holda, gulzorlaming markaziy 
qismini ko'rish mumkin bo‘lmay qoladi.
0 ‘simliklaming qaysi guruhga mansubligiga ko‘ra, klumba­
lar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. 
Gilamli, ya’ni past bo‘yli, gullovchi yoki manzarali turli 
xil o‘simliklar ekilgan klumbalar. 0 ‘simliklami bir xil
41

---

balandlikda saqlash, ulaming ko‘rinish shaklini ta’minlash 
uchun ulami o‘z vaqtida kesib turish kerak.