ishni hisobga olib
borishi va uni nazorat qilishi, bunda belgilangan mehnat
normasining bajarilishi va oshirib ado etilishini hisobga olishi lozim.
Korxonalarda mehnatga haq to iash tizimlariga ko'yiladigan eng muhim
talablardan biri teng mehnatga teng haq toiashdir. Bu o ‘z navbatida mehnat
natijalarini hisobga olish uchun foydalaniladigan ko'rsatkichlar yollanma
xodimlar mehnatining miqdori va sifatiga baho berishga imkon tugdirishini,
shuningdek mazkur ko'rsatkichlarga tegishli normalar belgilanishini talab
qiladi. Shu munosabat bilan ish haqini tashkil etish tajribasida mehnatni
norm alashning ikki turi: tarifli normalash mavjuddir. M ehnatni tarifli
normalash ko'pincha korxona doirasidan chiqib, ko'pgina korxonalaming
birgalikdagi kuch-g“ayratlari bilan amalga oshiriladi.
Tashkiliy-texnikaviy
normalashni har bir korxona o‘zi mustakil ta’min etadi, biroq uning usullari
barcha korxonalar uchun umumiy boiishi lozim, aks holda baravar mehnat
uchun baravar haq to iash tamoyili umuman jamiyat doirasida emas, balki
faqat korxona doirasida (u ham nisbatan) ta’min etiladi.
Ishbay haq to iash d a asosiy mehnat normasi sifatida mahsulot ishlab
chiqarish normasi namoyon boiadi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan
ish vaqti muddatidan kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat
vazifasini - normani bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi
oladi. Agar bu norma bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, xodimga toianadigan
haq tegishli ravishda tarif stavkasidan kam yoki yuqori boiadi.
Ishbay va vaqtbay mehnat haqi toiash tizimlarida
asosiy mehnat normasi
bilan bir qatorda ko'pincha bitta yoki bir nechta qo'shimcha mehnat normalaridan
foydalaniladi, ulami bajaiganlik va oshirib ado etganlik uchun joriy mukofotlar
(yoki asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijalari uchun mukofotlar) toianadi.
Ular o'zining iqtisodiy mazmuniga ko'ra asosiy mehnat normasiga qo'shimcha
ravishda belgilanadigan mehnat normasi uchun haq toiashdan iborat boiadi.
M ehnatga qarab taqsimlash qonuniga asoslangan ish haqini tashkil
etish n in g sotsialistik m odeli asosida shaxsiy, jam o a va um um xalq
m anfaatlarining birligi nazariyasiga, xodim ni ham , ishlab chiqarish
vositalarining sherik egalarini ham bir shaxsga birlashtirishga tayanuvchi
moddiy m anfaatdorlik tamoyili yotar edi. Bunda umumxalq va jam oa
m anfaatlariga asosiy e ’tibor berilar, faqat
shundan keyingina shaxsiy
manfaatlarga navbat kelardi. Ana shunga muvofiq xodimlaming ish haqi butun
iqtisodiyot faoliyatining natijalari bilan (davlat boshqaruv organlari
tasdiqlaydigan tarif stavkalari darajasi orqali va mehnatga haq toiash vositalarini
iqtisodiy normativlar vositasida), butun korxona ishining natijalari bilan
(olinadigan real mehnat haqi vositalari miqdori, markazlashgan holda ishlab
chiqiladigan norm ativlar asosida yoki yagona usullar asosida hisoblab
chiqiladigan m ehnat sarflari m e’yorlari orqali) va xodimlaming shaxsiy
mehnat natijalari bilan bog“lab olib borilardi. Bular ulaming shaxsiy ish
haqi darajasida va uning dinamikasida o'z aksini topardi.
198
Ish haqini tashkil etishning bozor andozasi esa ish kuchining qiymati
(narxi) va mulkchilik shakilaming xilma-xilligiga
asoslangan boiib, ishlab
chiqarish vositalari egasini va xodimni bir shaxsga birlashtirmaydi. Buning
ustiga u xodim ning m ehnatga haq to ia s h n i um um an iqtisodiy tizim
faoliyatining natijalariga bevosita bogiiq qilib qo‘ymaydi. Aksincha, bozor
andozasi ishlab chiqarish vositalari egalari (korxonalaming yakka tartibdagi
va aktsiyador egalari) o ‘rtasida va yollanma xodim funksiyalarining aniq
taqsimlanishini nazarda tutadi. Ishlab chiqarish vositalarining egasi korxona
ishining
ijobiy natijalaridan, uning mustahkamlanishi va rivoj topishidan
moddiy jihatdan m anfaatdordir. U texnika siyosatini belgilaydi, bozor
o‘zgarishlarini o'rganib chiqadi, nimani va qanday hajmda, qanday narx
bilan ishlab chiqarishni hamda kimga sotishni belgilab oladi va hokazo. Yollanma
xodim fakat o‘z mehnatining natijalari uchun javob beradi, uning bu mehnatiga
umuman korxonaning faoliyati natijalari qanday boi/shidan q at’iy nazar
haq toianishi kerak.
Shunday qilib, ish haqini tashkil etishning bozor andozasida birinchi
o‘rinda xodimning o‘z mehnati natijalaridan manfaatdor boiishi turadi. Bu
hoi korxona (ishlab chiqarish vositalari egasi) bilan jam iyat (davlat)
manfaatlari ish haqini tashkil etishga ta ’sir ko‘rsatmaydi degan m a’noni
anglatmaydi.
Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti sharoitida ular buyruqbozlikka
asoslangan iqtisodiyotning markazlashgan tarzda tartibga solinishi sharoitidagi
kabi ustun mavqega ega boimaydi. Xodim shaxsiy natijalar orqali, o‘zi
oladigan
ish h a q in i k o 'p a y tir is h o rq a li o ‘zi ish la y d ig a n k o rx o n a n in g
ra q o b a tb a rd o s h lig in i m u sta h k a m la sh g a h a m , u m u m a n m am lak at
iqtisodiyotini mustahkamlashga ham yordam beradi.
Mehnatga haq to iash tizimlari xodimning moddiy manfaatdorligiga ta’sir
ko‘rsatish nuqtai nazaridan ham oddiy, ham murakkab tizimlar boiishi
mumkin. Haq toiashning oddiy tizimlari xodim mehnatiga haq toiashning
faqat uning mehnati natijalarini hisobga olishning asosiy ko‘rsatkichi bilan
bogiiqligini belgilab beradi; ishbay
Do'stlaringiz bilan baham: 
