Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

II-bob. XALQARO MOLIYA VA XALQARO MOLIYA BOZORI 
2.1.
 
Xalqaro moliya va uning jahon bozori globallashuvidagi o„rni va 
ahamiyati 
Iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan barcha subyektlar quyidagi 3 guruhdan 
biriga, ya‘ni uy xo‗jaligi, firma yoki davlatdan biriga tegishli bo‗ladi. Har bir 
xo‗jalik subyekti ma‘lum belgilangan davr uchun daromadlari miqdori, byudjeti 
cheklovi doirasida harakat qilishi lozim. Uy xo‗jaligi odatda ish haqi ko‗rinishidagi 
daromadlar oladi va uni iste‘mol tovarlari sotib olishga, turli xizmatlarga, kredit 
yoki ijara to‗lovlariga xarajat qiladi. Firma tovar (ish, xizmat) larni uy xo‗jaligi va 
boshqalarga realizatsiyasi qilinishidan tushgan tushumlardan daromad oladi va uni 
ish haqiga, tovar-material zaxiralarini to‗ldirishga va boshqa ishlab chiqarish 
harajlariga yo‗naltiradi. Ma‘lum vaqt davrida har bir iqtisodiy subyektni byudjeti 
quyidagi 3 ta holatda, ya‘ni balanslashgan byudjet, defitsit byudjet yoki profitsit 
byudjet holatida bo‗ladi.
2.1-rasm. Profitsit byudjetli iqtisodiy subyektdan defitsit byudjetli 
iqtisodiy subyektga resurslar harakati 
Manba:
Kiduell D. S., Peterson R. L., Blekuell D. U. Finansovie instituti, rinki i dengi. — 
SPb: Izdatelstvo «Piter», 2000. — (Seriya «Bazoviy kurs»)-43s.
 

---

Moliya tizimi orqali xarid qobiliyati profitsit byudjetli iqtisodiy subyektdan, 
defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga o‗tkazilishi amalga oshiriladi
34
. Defitsit 
byudjetli iqtisodiy subyektlarni alohida uy xo‗jaliklari, bir qator davlat 
muasassalari, federal hukumatlar va firmalarni sezilarli qismi tashkil etadi. Qoida 
bo‗yicha firma va davlat muasassalari defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga, uy 
xo‗jaliklari esa profitsit byudjetli iqtisodiy subyektga kiradi.
Moliya tizimining asosiy funktsiyasi ortiqcha xarid qobiliyatini profitsit 
byudjetli iqtisodiy subyektdan, defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga o‗tkazish 
hisoblanib, bu ssudalarni qarz majburiyatlariga (moliyaviy talabnomalar) 
almashinuvi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy talabnomalar bir vaqtni o‗zida 
qarzdorning passivi va kreditorning esa aktivi hisoblanadi. 
Moliyaviy vositachilar depozit ko‗rinishdagi muasassalar, shartnomaviy 
jamg‗arma muasassalari, investitsion fondlar va boshqa turdagi moliyaviy 
vositachilarga bo‗linadi. 
Moliya dunyosi juda tezlik bilan o‗zgarib rivojlanish jarayonlariga ta‘sir 
etuvchi asosiy kuchlar- bu yangi texnologiyalarni rivojlanishi va xalqaro moliyaviy 
aloqalarni o‗sishidir. 
Yangi texnologik innovatsiyalarni tatbiq etilishi moliya bozori, moliya 
institutlari hamda moliya sohasidagi tartibga solish normalarida muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bu esa o‗z o‗rnida, moliya institutlarga o‗z xarajatlarini qisqartirishi 
yoki ma‘lum turdagi moliyaviy mahsulotlarga mijozlar talabini cheklashga yoki 
ularning xarajatlarini o‗sishiga olib keluvchi tartibga solish qoidalarini cheklab 
o‗tish imkoniyatlarini beradi. Tartibga solish o‗z qiymatiga ega bo‗lib, nazorat 
dialektikasi moliya institutlarini davlat nazoratidan va soliq solishda chetda 
qolmasligini ta‘minlash uchun nazorat organlari tomonidan yangi talablarni amalga 
kiritib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Biroq, moliyaviy innovatsiyalar 
qo‗llanishi davom etadi, chunki moliya institutlari yangi moliyaviy mahsulotlar 
ishlab chiqarishni, yangi texnologiyalardan foydalanishni, ular faoliyatini tartibga 
solish munosabatlarida yanada qulay sharoitlar mavjud bo‗lgan hudud yoki 
mamlakatlarda o‗z moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish yoki cheklovlar 
ta‘sir doirasiga tushmagan filial va sho‗‘ba muassasalariga asosiy funktsiyalarini 
o‗tkazishni to‗xtatmaydilar
35
. Jahon moliya resurslarining aylanmasi jahon moliya 
bozori vujudga keltiradi. Jahon moliyaviy resurslarining umumiy strukturasi 
quyidagicha ko‗rinishga egadir.
Z.A. Lukyanova tomonidan