Тошкент давлат иқтисодиёт университети “магистратура” БЎлими бизнес бошқаруви ва логистика кафедраси

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ
“МАГИСТРАТУРА” БЎЛИМИ
БИЗНЕС БОШҚАРУВИ ВА ЛОГИСТИКА КАФЕДРАСИ
5A230501 – БОЖХОНА ИШИ (ФАОЛИЯТ ТУРЛАРИ БЎЙИЧА)
MУТАХАССИСЛИГИ



Илмий тадқиқот методологияси фанидан


Диссертация мавзуси: Импорт ва экспорт таьрифларини қўллашнинг жаҳон амалиёти ва уларни Ўзбекистонга тадбиқ этиш йўллари.


Бажарди: МTD-10 гуруҳи талабаси Абиркулова С.
Текширди:


ТОШКЕНТ – 2021

I БОБ. КИРИШ 3
II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ 4
III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ 6
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 13

I БОБ. КИРИШ

Божхона тулови давлатга олиб келинаётган ва олиб чикиб кетилаётган махсулот учун мажбурий соликдир.
ТИФни божхона-тариф оркали назорат килиш асосида импорт божхона тарифи ётади.
Божхона тарифлари деганда, махсулотларнинг экспортидан ва импортида ундириладиган божхона тарифларининг системалаштирилган мажмуи тушунилади.
Купгина мамлакатларда импортни назорат килиш учун божхона тарифи кенг микёсда кулланилади( олиб келинаётган махсулотларнинг 2/3 кисмидан тулов ундирилади).
1-расм

Экспорт божхона тарифи экспортни назорат килиш куроли хисобланилади, уни узига хос табиий ресурсларга ва шу билан бир каторда жахон бозорида етарли мустахкам уринга эга булган маълум ривожланаётган мамлакатлар куллайди. Давлат томонидан экспорт туловларини куллаш кушимча чет эл валютасида даромад олиш ва маълум бир товарлар гурухини олиб чикиб кетилишини чеклаш максадида амалга оширилади.

II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ

Ривожланган мамлакатларда божхона тарифлари, қоидага кўра, кўп колонналидир. Ҳар бир товарнинг ишлаб чиққарилган мамлакатига боғлиқ равишда, даражасига кўра турли божлар солиниши мумкин. Умумий тариф меъёрларининг энг юқори божларга эга колонкаси мумкин қадар қулайлик бериш тамойилидан фойдаланмайдиган давлатларга жорий қилинади. Шартнома божлари колонкаси божларнинг кўп ёқлама савдо музокаралари (масалан, ГАТТ/БСТ доираларида) раундлари натижасида биркитиб қўйилган анча пастроқ бож меъёрларига эга. Тарифлар мустақил устунни ёки шартнома божлари устунидаги преференциал меъёрлар устунини ўз ичига олиши мумкинки, улар ушбу давлат қулайроқ божхона тартибини кўрсатиш ҳақидаги битимлар билан боғлиқ бўлган ривожланаётган давлатлар ёки мамлакатларга нисбатан амал қилади.¹
Божхона тарифи вазифасини батафсилроқ кўриб чиқамиз:
Божхона тарифи импорт товарларнинг қимматлашувига олиб келади. Ўз ўрнида бу сиёсат мамлакатдаги ишлаб чиқарувчиларини шунга ўхшаш ёки ўзаро бир-бирини алмаштирувчи товарларнинг ички бозордаги рақобатни кучайишидан, яъни чет эл маҳсулотлари босимидан, ҳимоя қилади. Бунда товарларни ортиқча импорт қилиниши миллий корхоналар маҳсулотини сотиш имкониятини чеклаб қўйиши мумкин. Мамлакат товар ишлаб чиқарувчиларини ҳимоя қилишга эҳтиёж шу билан боғлиқки, жаҳон бозорида қатор сабабларга кўра мамлакат ишлаб чиқарувчиларига қараганда рақобатбардош товар таъминотчилари мавжуд.
Ҳатто энг саноати ривожланган мамлакатларда ҳам ҳаддан ташқари чет эл рақобатидан ҳимояланишга муҳтож тармоқлар ва корхоналар мавжуд. Бизнес вакиллари, бу умумий миллий манфаатларга ҳам жавоб берганида (биринчи навбатда, гап кенгайтириш учун кўп меҳнат талаб қиладиган ва истиқболли корхоналар ҳақида кетганда), оқибат натижада ҳукуматдан юксак импорт божларининг ўрнатилишига эришадилар. Миллий иқтисодни айирбошлаш орқали жаҳон хўжалиги билан бирга қўшиш ва ички ҳамда жаҳон нархларини тенглаштириш учун, чет эл товарларининг, айниқса тайёр маҳсулотларнинг ички бозорга тушишини оқилона дозалаш зарур.
Божхона тарифининг ундирилувчи божлари давлат бюджетига молиявий маблағлар тушишининг манбаларидан бири бўлиб хизмат қилади. Бироқ жаҳон тажрибаси шу ҳақда гувоҳлик берадики, мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига қараб импорт божларининг давлат даромадаларини тўлдириш манбаи сифатидаги роли пасая боради. Масалан, АҚШда импорт божлари XIX аср охирида бюджетга барча тушумларнинг 50%га яқинини берган, ҳозирги пайтда эса божларнинг тегишли улуши 1,5%дан ошмайди. Бюджет даромадларидаги божлар қийматининг шунга ўхшаш қисқариши бошқа саноати ривожланган мамлакатларнинг кўпчилигида ҳам содир бўлган. Бу кўрсатилган мамлакатлардаги алоҳида товарларга фискал мулоҳазалар нуқтаи назаридан юксак божлар сақланиб қолинишини истисно қилмайди. Ривожланаётган давлатларда, ҳатто иқтисодий жиҳатдан анча ривожланганларида ҳам, импорт божхона божларидан тушум (бюджет даромад қисмининг умумий йиғиндисининг 8-15%гача) келтирилувчи божларга тўғри келади. Божхона тарифи, энг аввал, фискал вазифани бажаришини ҳисобга олган ҳолда, божхона-тариф сиёсати шаклланишининг усуллари фискал чораларга қаратилган. Божхона тарифининг бундай баҳоланишида у қатор заиф томонларга эга: биринчидан, божларнинг мутлақ миқдори аҳолининг тўлаш қобилиятини ҳисобга олмайди; иккинчидан, божларнинг оширилган меъёрлари чоғида, берилиши лозим тўловлардан товарларни ўз номи билан эмас, балки божлар меъёри пастроқ бўлган товар номенклатураси коди бўйича эълон қилиш орқали “кетиш” имконияти билан боғлиқ бўлган реалиялар ҳисобга олинмайди. Шундай қилиб, импорт божхона божининг юқори даражаси алоҳида ҳолларда божхона қоидаларининг бузилишини ўсишига олиб келади. Шу муносабат билан божхона тарифи меъёрларини унификациялаш бўйича ишларни ўтказиш долзарб бўлиб борадики, улар бир хил хусусиятларга эга товарларга даражаси бўйича бир хил меъёрлар ўрнатилишидан иборат.²
Тажриба гувоҳлик берадики, божларнинг баланд меъёрлари фақат у ёки бу товарлар келтирилишини чеклаш зарур бўлган ҳолдагина самаралидир. Агар бундай мақсад қўйилмаса, юқори меъёрлар ҳалол бизнес олиб боришга кўмаклашмайди ва оқибат натижада божхона тўловлари маблағларининг қисқаришига олиб келади. Шу билан бирга божлар меъёрлари даражасининг нисбий қисқариши ташқи савдо фаолиятига қулай таъсир кўрсатади ва бюджетга тушимларнинг кўпайишига имкон беради. ³

III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Диссертация ишини ёзишда индукцион йўналиш танлаган бўлиб, илмий билишнинг диалектик, таҳлил, мантиқийлик ва тарихийлик каби усуллар орқали муаммони очиб беришга ҳаракат қилинади. Тадқиқот муаммоси Ўзбекистон Республикасида импорт ва экспорт таьрифларини қўллашнинг жахон амалиёти ва уни Ўзбекистон Республикасида тадбиқ этишни ўрганиш.
Экспорт самарадорлиги - нисбий курсаткич булиб, соф валюта тушумининг махсулотни ишлаб чикариш ва транспортировка килиш харажатларига нисбатидир.
У куйидаги формула оркали аникланади:

К вэ к