Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Ключевые слова: 
культура, ценности, социально-культурная среда, воспитание,
средство музыка. 
MUSIC EDUCATION AS A MEANS OF SOCIAL AND CULTURAL EDUCATION 
 
Elov M. – Lecturer of the Uzbek State Institute of Arts and Culture 
 
Annotation.
The article is devoted to the education of the personality by means of music, 
which contributes not only to the development of the spiritual sphere of a person, his creative 
potential, but promotes the disclosure of the inner psychological qualities of the student 
(thinking, imagination, memory, will), affects the emotional and sensory sphere of a person 
(sensitivity, skills through music to know the depth of emotional experiences in oneself and 
other people). Music provides an opportunity for a person to self-actualize, create spiritual 
values, and show creativity. The social and cultural environment of the university is of particular 
importance in the education of the individual. The analysis of the concepts of "education", 
"musical education", "self-realization", "environment", "socio-cultural environment", "means" is 
presented. The concept of upbringing a personality in the social and cultural environment of a 
university by means of music has been clarified. The article analyzes research on the problem of 
personality education. The authors focused on the importance of musical education in the 
development of values, familiarization with the world of music and musical art. They prove that 
music has a powerful emotional impact, develops emotional and moral responsiveness. 
Key words:
culture, values, social and cultural environment, education, music means. 
Ta’limni rivojlantirishning hozirgi bosqichida nazariy va amaliy nuqtayi nazardan, musiqa 
orqali shaxsni tarbiyalash muammosini hal qilishda ma’lum tajriba shakllandi. Normativ hujjatlar 
musiqiy madaniyatni shakllantirish, o‘quvchilarda musiqa san’atida ijodiy o‘zini namoyon qilish 
qobiliyatini rivojlantirish muhimligini ta’kidlaydi. 
85

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, musiqa orqali shaxsiyatni tarbiyalashning ba'zi 
jihatlarini yoritadigan asarlar mavjud. Musiqa har doim faylasuflar, san’atshunoslar, fiziklar, 
matematiklar, psixologlar, o‘qituvchilar uchun o‘rganiladigan mavzu bo‘lib kelgan. Ularning 
barchasi bir ovozdan, musiqa shaxsiyatning rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatishini ta’kidlashadi. 
San’atning yetakchi shakllaridan biri bu – musiqa. Musiqasiz kishini inson go‘zal ekanligiga 
ishontirish qiyin va bu ishonch, hissiy, estetik, axloqiy madaniyatning asosidir. 
Muayyan musiqa muayyan shaxsiy xususiyatlarni rivojlantiradi u odamlar o‘rtasida ijobiy 
aloqani rivojlantirishga yordam beradigan vositadir.
Musiqa inson salomatligiga ham ta'sir qiladi. Hatto qadimgi Misrda, Xitoyda ham 
shifokorlar musiqiy ohanglar har qanday kasallikni davolaydi, deb hisoblagan. 
Masalan, xor qo‘shiqlari bilan ular uyqusizlikni davolagan, u og‘riqni ham 
yengillashtiradi. Buyuk matematik olim Pifagor musiqani ongni rivojlantirish uchun ishlatishni 
taklif qiladi. Platon musiqa tanadagi va butun olamdagi barcha jarayonlarning uyg‘unligini 
tiklaydi, deb ishongan. Ibn Sino ruhiy kasallarni davolashda musiqadan juda samarali 
foydalangan.
“Musiqasiz tarbiyalangan kishining hissiy, estetik, axloqiy madaniy jihatdan go‘zal 
ekanligiga ishonish qiyin1”. M.Y.Dolgushina2 muayyan musiqa muayyan shaxsiy xususiyatlarni 
rivojlantirishini, musiqa badiiy shakl sifatida, badiiy madaniyat fenomeni sifatida odamlar 
o‘rtasida ijobiy aloqani rivojlantirishga yordam beradigan vosita ekanligini ta’kidlaydi. 
Musiqa insonga kuch beradi, shuning uchun ertalab ritmik ohanglarni tinglash va 
kechqurun sokin musiqa tinglash tavsiya etiladi. Shubhasiz, musiqaning inson tanasida 
ahamiyati katta. Bu sog‘liq bilan bog‘liq. Masalan, Motsart musiqalari stressdan xalos bo‘lishga 
va hissiyotlarni boshqarishga yordam beradi; jonli musiqalar harakatlarni muvofiqlashtiradi, 
harakatchanlikni yaxshilaydi; mumtoz musiqa mushaklarning kuchlanishini bartaraf etishga, 
asabiylikni kamaytirishga qodir. 
Faylasuf V.P.Saranin musiqa har doim hissiyotlarni shakllantiruvchi vosita bo‘lib 
kelganligini yozadi. Musiqaning qiymati va sifati har doim ham bir xil emas. Musiqa maydoni 
ham tajovuzkor bo‘lishi mumkin. Olimning yutug‘i shundaki, u musiqa va biotik konstantalar 
(hissiyotlar, sog‘liq va boshqalar) o‘rtasidagi munosabatni tahlil qildi, musiqa va ijtimoiy mavqe 
(faoliyat, mentalitet, aloqa) o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berdi, shaxsning musiqiy olamining 
tarkibiy qismlarini aniqladi. Musiqiy asarlarni tinglash va efirga uzatish uchun talablarni ishlab 
chiqish zarurligini asosladi.
Vokal terapiya ichki zo‘riqishni yengillashtiradi va o‘zini namoyon qilish uchun 
vositadir. Qo‘shiq aytish jarayonida nafas olish rivojlanadi, ichki organlar massaj qilinadi va 
olimlarning fikriga ko‘ra, odamning ish qobiliyati oshadi. Musiqa va sog‘liq, musiqa va hissiyotlar, 
musiqa va faoliyat, musiqa va aloqa va boshqalar yoshlar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishning 
vazifalarini belgilaydigan mavzulardir.
Musiqiy ta’limning natijasi musiqiy madaniyatdir. Musiqiy ta’lim jarayoni murakkab, yaxlit 
va zamonaviy ijtimoiy-madaniy jarayonning ajralmas qismidir. Ta’lim sohasidagi olimlarning 
izlanishlariga asoslanib, biz musiqiy ta’limni shaxsni ijtimoiylashtirishga hissa qo‘shadigan asosiy 
qobiliyatlarni rivojlantirishni o‘z ichiga oladigan, shaxsiy fazilatlarni shakllantirishning maqsadli, 
maxsus tashkil etilgan jarayoni sifatida izohlaymiz.
1Сайфуллина М.В. Музыкально-эстетическое воспитание как социокультурный процесс : автореф. дис. … канд. пед. 
наук. – Томск, 2002. – 21 с. 
2Долгушина М.Ю. Музыка как феномен художественной культуры [Электронный ресурс] // Аналитика культурологии. – 
2009. – № 14. - URL: http://cyberleninka.ru/article/n/muzyka-kak-fenomen-hudozhestvennoy-kultury (дата обращения: 
02.02.2017). 
86

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Zamonaviy pedagogikada ta’limga bo‘lgan barcha yondashuvlar (aksiologik, faoliyatga 
asoslangan, germenevtik, antropologik, ijtimoiy-madaniy va boshqalar) "insonni gumanistik 
qarashida va uni takomillashtirishning muhimligini tan olishda" birlashtirilgan. 
Aktyorning musiqiy ta’limi vazifalarini batafsil o‘rganib chiqqandan so‘ng, drama teatrida 
musiqiy ijod asoslarini nazariy jihatdan tushunish amaliy ahamiyatga ega ekanligi ayon 
bo‘ladi. Nazariyada yangi voqelik o‘zaro ta'sirda, musiqa va dramaning to‘qnashuvida 
tug‘iladi. Amalda rol tuzilishining murakkablashishi, musiqa va sahna harakatlarining uyg‘unligi 
ham aktyorlik, ham musiqiy komponentlar ustida ishlashni talab qiladi. 
Qo‘shiq kuylash psixofiziologik jarayon bo‘lib, uning ta'sir qilish usullari bilan sezgi va ongni 
birlashtirishga moyil. Aktyor kuylaganida, bu uning haqiqiy ichki holati bo‘lib, u tegishli xulq-
atvorni rag‘batlantiradi, musiqa, drama kombinatsiyasi va rolning yagona chizig‘ini yaratadi. 
Shu bilan birga, musiqiy ta’lim aktyorlar o‘rtasida tegishli ma’lumot yo‘qligida adolatli 
tanqidni kuchaytiradi va hech kim musiqiy mahorat asoslarini o‘zlashtirish aktyor uchun zarur, 
degan fikrga qarshi chiqmaydi. 
Ta’lim murakkab, ko‘p qirrali jarayon. Tarbiyaning vazifasi – shaxsga ijtimoiylashishga hissa 
qo‘shadigan ma'naviy qadriyatlar va hayotning ma'nolarini topishga yordam berish.
Atrof-muhitning shaxsni tarbiyalashga ta'sirini A.S.Makarenko, K.D.Ushinskiy, N.I.Pirogov, 
J.Dyuey, E.P.Belozertsev, Y.S.Manuilov va boshqalar, atrof-muhitdagi barcha ijtimoiy ta’lim 
vositalarining ta'sirini birlashtirish, atrof-muhitni ta’lim tizimining tarkibiy qismi sifatida o‘rganish 
zarurligini V.A.Karakovskiy, L.I.Novikov. N.L.Selivanova, A.M.Sidorkin, E.N.Stepanov va boshqalar 
ta’kidlaganlar. 
T.V.Kuznetsova o‘z tadqiqotlarida "ijtimoiy-madaniy muhit" fenomenining tarkibiy 
qismlarini aniqladi, uning mohiyati va bolaning shaxsini rivojlantirish tizimidagi rolini 
ko‘rsatdi. Inson o‘z ota-bobolari tomonidan yaratilgan muhitda yashaydi, u ta’lim salohiyatiga 
ega. Shaxsning uning ijtimoiy va madaniy muhiti bilan bog‘liqligi uning tabiatini o‘zgartiradi. 
Shaxsni 
tarbiyalashda musiqa, ijtimoiy 
va 
madaniy 
texnologiyalarning 
o‘rni beqiyos. Musiqa tinglab, biz ma'nan o‘samiz, o‘zimizda yangi qiziqishlarni kashf etamiz, 
ijodkor bo‘lamiz. G‘arb va sharq tarixida XIX asrdayoq aristokratlarning oilalari shaxsning musiqiy 
ta’limiga katta e'tibor berishgani bejiz emas.
Shubhasiz, san’at ijtimoiy tajribaning samarali usulidir. San’at insonning aqliy va axloqiy 
xususiyatlarini shakllantiradi, xatti-harakatlarga, qadriyatlarga, munosabatlarga ta'sir qiladi, 
ijodiy salohiyatini rivojlantiradi.
Ta’limni musiqa yordamida amalga oshirishda bolaning shaxsiy va ma'naviy-axloqiy 
rivojlanishi mexanizmlari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish, uning ehtiyojlari va manfaatlarini, 
o‘ziga xosligini anglash kerak. 
Qadriyatlar tizimini shakllantirish uchun o‘quvchiga o‘z nuqtayi nazarini himoya qilish, 
mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish, refleksiv faoliyatni amalga oshirish, hayot jarayonida 
yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengib o‘tishga o‘rgatiladi, mashqlar uchun pedagogik shart-
sharoitlarni yaratiladi. 
Musiqaning yoshlarning ijtimoiylashuviga ta'sirini o‘rganib, madaniyat institutining birinchi 
kurs talabalari o‘rtasida so‘rov o‘tkazdik. Bizning so‘rovimizga ko‘ra, talabalar, shubhasiz, musiqa 
tinglashadi, bu ularning hayotida muhim o‘rin tutadi va ular musiqani kelajakdagi kasbiy 
hayotlari bilan bog‘lashadi, - deb aytishimiz mumkin. Ular musiqa asboblarini chalishadi, 
tanlovlarda, kontsertlarda, festivallarda va boshqalarda ishtirok etadilar.
Ko‘pchilik mumtoz musiqani afzal ko‘radi, bu ruhiy rivojlanish va jismoniy holatga ta'sir 
qilishini tushunishadi. Ular xalq qo‘shiqlarini yaxshi ko‘radi, bizning fikrimizcha, bu 
vatanparvarlik tuyg‘ularining ifodasidir. Ommabop musiqa ular tomonidan har doim ham 
e'tiborga olinmaydi. Ammo bunday musiqaning yoshlarni buzadigan matnlari borligi 
87

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
ta’kidlanmoqda. Ko‘pchilik klassik musiqa ruhiy rivojlanish va jismoniy holatga ijobiy ta'sir 
qilishini tushunadi.
Shunday qilib, yoshlarga ta'sir ko‘rsatadigan ko‘plab ta’limiy vositalar orasida musiqa 
muhim o‘rin tutadi. Musiqa orqali tarbiyalash jarayonida inson musiqiy qadriyatlarni puxta 
egallaydi, ma'naviy rivojlanadi va san’at bilan shug‘ullanadi. Zero, san’at bilan shug‘ullangan 
inson faqat yaxshi amallar sohibiga aylanadi.