Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakulteti tarjimashunoslik kafedrasi

3. Ketma-ket tarjimada tez yozuvni qoʻllash

Rus tiliga asoslangan kursiv tizimining muallifi Minyar-Beloruchevning soʻzlariga koʻra, uning asosiy afzalligi shundaki, tarjimon kursning yordami bilan bayonning asosiy gʻoyasini qisqacha tuzatishi va keyin uni iloji boricha qogʻoz nuqtalarida asl nusxaga koʻchirishi mumkin.

Yozib olish tizimini oʻrganishga kirishdan oldin, vositalarni toʻplash va vaziyatni tahlil qilish orqali unga ehtiyotkorlik bilan tayyorgarlik koʻrish kerak. Tadqiqotchilar yozuvlarni tashkil qilishning turli xil variantlarini taklif qilishadi, ulardan birini E. Alikina taklif qilgan.

Tarjima kursivi ketma-ket tarjimada, shuningdek, ikki tomonlama tarjimada qoʻllaniladi. Bunday holatlarga misollar: konferentsiyalarda, prezentatsiyalarda, ma’ruzalarda (monologik ketma-ket tarjima uchun); rasmiy suhbatlar, intervyular, muzokaralar (ikki tomonlama tarjima uchun).

Yozishni nutqning boshlanishi bilan birga boshlash tavsiya etiladi, ammo shu bilan birga suhbatdoshning gʻoyasini qoʻlga kiritish uchun boshida pauza qilish taqiqlanmaydi.

Asosiysi, nutq va yozuv bir vaqtning oʻzida tugaydi va tarjimon pauza paytida qogʻozga yozilgan fikrni aytdi.

Ovozga kelsak, birinchi jumlalarga alohida e’tibor qaratish tavsiya etiladi, chunki ular juda koʻp ma’lumotlarni oʻz ichiga oladi. Bayonotning birinchi qismini batafsil yozgandan soʻng, tarjimon quyidagi iboralarni qisqa qilib yozish imkoniyatiga ega boʻladi, chunki koʻp narsa allaqachon aniq boʻladi.

Imtiyozli vositalarni e’tiborsiz qoldirib boʻlmaydi. Dastlab, bu savol muhim emas. Shunga qaramay, har bir tafsilot yozib olishda muhim ahamiyatga ega ekanligini yodda tutish kerak va tarjimon ishini oqilona qiladigan har qanday vositalardan foydalanish kerak.

Ikki tomonlama tarjima sharoitida, tarjimon stolda oʻtirish imkoniyatiga ega boʻlganda, gorizontal ravishda yotqizilgan va uchta teng qismga boʻlingan holda A4 varagʻidan foydalanish kerak. Ushbu tartibga solish sizga ancha uzun bayonni yozib olishga imkon beradi, yozilgan nutqning har qanday lahzasini osongina topib, uni aylantirmaslik kerak. Bu yerda Ye.V. Alikina yozuvlarning bir-biriga yopishmasligi uchun varaqning bir tomoniga ma’lumot yozishni maslahat beradi.

Agar tarjimon mikrofon oldida turgan boʻlsa va u stolga suyanib, kichikroq formatdagi daftarni yozib olish imkoniga ega boʻlmasa, lekin har doim qattiq qoplamali boʻlsa, ogʻirlikdagi yozuv uchun qulaydir. Shuningdek, E.V. Alikina sahifani tezlashtirish uchun qayddaftarni (bloknot) olishni maslahat beradi¹³.

Yozish vositasining oʻziga kelsak, buning uchun oʻchirgʻichli qalamlar (ma’lumotni oʻchirib tuzatish uchun) aynan qulaydir.

Bu eng munozarali masalalardan biri. Bir nechta qarama-qarshi fikrlar mavjud. Ba’zi bir mualliflarning fikricha, yozuv dastlabki tilda, boshqalari esa tarjima qilingan tilda boʻlishi kerak. Uchinchisiga koʻra, roʻyxatga olish tizimi oʻrganilgan tilda va toʻrtinchidan, ingliz tilida eng koʻp soʻzlashadigan til sifatida, koʻpchilik tomonidan qabul qilingan qisqartmalar. Beshinchisi, aralash til eng maqbul variant deb oʻylashadi. Lekin, bu holda, albatta, hamma narsa tarjimonning xohishiga bogʻliq.

 Tarjimadagi eng toʻliq rasmni qayta tiklash uchun ma’nosi kontekstdan aniq boʻlgan yoki xotirada osongina takrorlanadigan “boʻsh” soʻzlarni yozishdan bosh tortish kerak. Tarjimon uchun yozayotganda bayonning asosiy gʻoyasini, aniq soʻz birikmalarini (toʻgʻri nomlar, hafta va oy kunlari nomlari, raqamlar) etkazadigan soʻzlar muhimdir. Moddiy va mantiqiy aloqalarni elementlar oʻrtasida etkazish ham muhimdir. Tarjimon uchun yozishda rol modeli telegraf uslubi, aniq va tushunarli. Hodisalarning vaqt ketma-ketligini eslash kerak (semantik davrlar).

4. Tez yovuzning asosiy usullari

Asosiy tez yozuv usullari:

1) semantik tahlil

Semantik tahlil - bu matnning asosiy gʻoyasini, xotiraning asosy nuqtalaridan tashkil topgan “iqtisodiy” soʻz birikmasini tanlash. Xotirani qoʻllab-quvvatlash nuqtalarini yaratishning uchta usuli mavjud.

1) Katta semantik yuklamaga ega soʻzlarni tanlash (xorijiy nomlar va familiyalar, geografik nomlar va boshqa atoqli nomlar, shuningdek raqamlar);                

2) Transformatsiya usuli (shaxssiz jumlalarni aniq shaxsiy tarkibga aylantirish, murakkab soʻzlar va konstruktsiyalarni sodda sinonimlarga almashtirish);                

3) Ehtirosli soʻzlarni tanlash (alohida hissiy rangga ega boʻlgan yoki haqiqatga ega boʻlgan soʻzlarga urgʻu berish).                

“Iqtisodiy” soʻzlar oʻz navbatida qisqartirilishi mumkin boʻlgan soʻzlardan iborat. Shu sababli, koʻp soʻzlarda (ayniqsa uzun soʻzlarda) qoʻshimcha harflar borga oʻxshaydi. Shu sababli, barcha harflarni bir soʻz bilan yozmaslik taklif etiladi. Shu bilan birga, rus tilining oʻziga xos xususiyati ma’lumot olishning boshlangʻich nuqtalari boʻlgan birinchi harflarsiz bajarishga imkon bermaydi. Masalan, ruschada rus tilidan boshlanadigan soʻzlar 2500 tadan oshadi. Buning oʻrniga, masalan, soʻzning tarjimasida butun soʻzni takrorlashga imkon beradigan soʻzlar orasidagi unli tovushlardan voz kechishingiz mumkin. Bundan tashqari, ikki unli harflari istisno qilish mumkin va eng keng tarqalgan old va qoʻshimchalari (bir necha belgilardan iborat soʻzlarni bosh harflarini yozish yoki qisqartirib yozib qoʻyishdan iborat).

Siz yozuvlarni teleskopik nomlardan foydalanib qisqartirishingiz mumkin. Masalan, sahifa – sah., ehtimol – eht., masalan – mas., va boshqalar.

Qisqartirish yozuvlarni qisqartirishning yana bir mashhur usulidir. Masalan, Amerika Qoʻshma Shtatlari – AQSH, Favqulodda vaziyatlar vazirligi – FVV, Ichki ishlar vazirligi – IVV va boshqalar aytib oʻtish mumkin.

Iqtisodiy koʻrsatkichlarni yozishda muhim jihat bu raqamlardir. Raqamlarni mohirlik bilan yozib olsangiz, yozishni bir necha bor kamaytirasiz. Masalan:

1) raqamlar:                

15’ = 15 ming;

15’’ = 15 million;

15’’’ = 15 milliard;

2) tartibli:

1) = birinchi

3) sanalar:

A) 10/13/03 = 2003 yil 13 oktyabr

B) ’03 = 2003 yil boshi

0’3 = 2003 yil oʻrtasi

03’ = 2003 yil oxiri

4) oyning nomlari:                

I - yanvar, II - fevral, III - mart, IV - aprel va boshqalar.

5) hafta kunlari nomlari:                

① - Dushanba, ② - Seshanba, ③ - Media va boshqalar .

V. P. Berkovning fikriga ko'ra, grammatik ma’lumotlarning katta qismi ortiqchadir. Tarjima yozuvlari amaliyoti ushbu xulosani tasdiqlaydi. Tarjimon uchun eng muhim narsa vertikal yozuv bilan koʻrsatiladigan sintaktik aloqalardir. Shunchaki, “Tasniflash ma’lumotlari” yozuvlari qanchalik ortiqcha ekanligi hisobga olinmaydi, u kontekstdan kelib chiqadi yoki bu holat uchun ahamiyatsiz va shuning uchun uni koʻrsatish mumkin emas.

Asosiy sintaktik aloqalar belgilar va so'zlarning joylashuvi bilan ifodalanadi. Bir vaqtning oʻzida fe’llarning sonini, otlarning jinsini (agar jins kategoriyasi mavjud boʻlsa) va soʻzlarning boshqa belgilarini belgilash kerak emas, chunki xotira va kontekst yordamida bularni aniqlab olish oson. Agar mavjud vaziyatda, masalan, ma’lum bir ismning koʻpligiga ishora qilish kerak boʻlsa, uning ustiga “ikki” qoʻyilsa, bu vaziyatni oydinlashtirish mumkin. Yozuvlardagi fe’llarning toifalari va modal qiymatlarini belgilash grammatik ma’lumot emas.

Muayyan konseptsiyani belgilash uchun ramz tarjimonning oʻzi tomonidan tanlanadi, faqat bu holda u uchun samarali yordamchi boʻladi. Belgilar uchun mutlaqo yangi belgilar ixtiro qilinmaydi. R. K. Mignar-Beloruchev tarjimonning har kuni duch keladigan bunday belgilaridan foydalanishni tavsiya qiladi va osongina “tushunish” va “tushunish” mumkin. Ushbu tamoyilga koʻra, ramzlar uchta asosiy guruhga bo'linadi:

1. Harf belgilar. Alfavit belgilar so'z yorqin uyushmalarga olib kelmaydigan hollarda qo'llaniladi. Odatda, bu so'zni ko'rsatish uchun kelajakda birinchi harf (yoki tushunishdagi xatolardan qochish uchun birinchi ikki yoki uchta harf) olinadi. Misol uchun, BB – Buyuk Britaniya, TJ – Tojikiston va boshqalar hamda harflar belgilarining yetishmasligi ularning semantik cheklashlarida yotadi.

2. Birlashtiruvchi belgilar. Bu iqtisodiy va koʻp qirrali talablarga javob beradigan eng koʻp sonli belgilar guruhidir. Ushbu guruhning ramzlari tasvir yoki uyushmalar tomonidan birlashtirilgan bir qator tushunchalarga xos boʻlgan ba’zi belgilar bilan tanlanadi.

Birlashtiruvchi belgining yorqin namunasi – strelkalar (oʻqlar) hisoblanadi. Bu kabi strelkalar “harakat”, “bir davlatdan ikkinchisiga oʻtish”ni koʻrsatishi mumkin. Strelkaning yoʻnalishini oʻzgartirib, tarjimon “uzatish”, “qabul qilish”, “etkazib berish” va boshqa koʻplab tushunchalarni belgilashi mumkin.

3. 
   Lotin belgilari guruhi allaqachon tanish belgilarga asoslangan belgilarni o'z ichiga oladi.
   

Predikativ belgilar. Ushbu guruhga kiritilgan belgilarning aksariyati harakatni bildiradi va shunga koʻra, jumlada asos boʻladi.

Ushbu guruhning asosiy ramzi-uning yoʻnalishi va kontekstiga qarab koʻp sonli leksik ma’nolarga ega boʻlgan oʻq.

Yana bir tez-tez ishlatiladigan ramz tirnoq belgilari. J.F. Rozanning fikriga koʻra, “tirnoq” belgilari soʻzning ramzidir. Shuningdek, u shunday deb yozadi: “Kimningdir soʻzlari keltirilganda, ular tirnoqlarga qoʻyiladi. Shuning uchun, soʻzning tabiiy ramzi tirnoq boʻladi”.

Vaqt belgilari. Eng tez-tez ishlatiladigan bir necha vaqtinchalik belgilar bir guruh belgilangan boʻlishi mumkin. Bu holatda vaqtinchalik munosabatlar vaqt kategoriyasi bilan emas, balki umumiy ma’noda qabul qilinadi.

Modal belgilar. Notiqning vaziyatga munosabatini ifodalash uchun maxsus modal belgilar qoʻllaniladi. Ular “(emas)imkoniyat”, “ehtiyoj”, “(emas)ishonch” va boshqalarni bildiradi.

Sifat belgilari. Nutqdagi koʻp soʻzlarning ma’nosi kuchayadi yoki zaiflashadi. Misol uchun, kichik bir mamlakat, zaif raqib va boshqalar.

Soʻzning turli xususiyatlarini ko'rsatish uchun sifat belgilaridan foydalaniladi. Shu bilan birga, sifat ramzlari faqat sifatlar bilan almashtiriladi. Ba’zi hollarda ular soʻzning ma’nosini kuchaytiradigan yoki zaiflashtiradigan nutqning boshqa qismlarini almashtirishi mumkin.

Shuni ta’kidlash kerakki, yuqoridagi guruhlarga kiritilgan belgilar mavjud boʻlgan barcha belgilar emas. Tasniflashda tasvirlanmagan boshqa belgilar umumiy maqsadning asosiy ramzlari hisoblanadi. Ularning soni va nomi butunlay muallifning yozilishiga va u ishlayotgan sohaga bog'liq.

Ramzlar tarjima yozuvini tejashga yordam beradigan belgilarga boʻlinadi. Ular manba tilidan qat’i nazar, leksik ma’noga ega boʻlishi mumkin. Belgilar uchun tanish belgilar, harflar yoki qisqartmalar ishlatiladi.

Belgilar belgilash usuli bilan harflar, assotsiativ va lotinlarga boʻlinadi. Asosiy ma’noda ramzlar predikativ ramzlarga, vaqt belgilariga, modal belgilarga va sifat belgilariga boʻlinadi. Qolgan belgilar umumiy maqsadlardagi obyektiv belgilarning katta guruhiga kiritilgan.