Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

II-BOB. EKOLOGIYA XUKUKINING  TUSHUNCHASI, PREDMETI, 
TAMOYILLARI VA TIZIMI 
 
1 §. Ekologiya xukukining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya  
tizimida tutgan o`rni. 
  
 
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi   o`zaro bog`liqlik turli  yo`nalish va  
shakllarda  uzoq vaqt davomida  amalga oshirilib  kelinmoqda. 
 
Asrlar  davomida  insoniyat    tabiat    qonuniyatlariga      moslashib,  o`zining   
turli extiyojlarini  qondirish uchun  tabiatdan foydalanib,  unga ta'sir o`tkazmokda. 
 
Shuni  aloxida    ta'kidlash    kerakki,    jamiyat  a'zolari  ongining  tobora  
takomillashishi,  yangi  mehnat  qurollarining    ixtiro  etilishi  o`z  navbatida,  
insonning  turli    ehtiyojlarining    rivojlanishiga    olib  keldi.    Inson  o`z  ehtiyojlarini  
qondirish  uchun    tabiiy  resurslardan  foydalanib  salbiy  ta'sir    ko`rsata  boshladi. 
Jamiyat  a'zolarining    tabiatdan  foydalanish  bo`yicha    ehtiyojlarining    oshishi,  
tabiiy  resurslardan    foydalanish  qurollari,    ya'ni  texnikaviy    vositalarning 
takomillashishiga    olib  keldi.  Ushbu  xolat  o`z  navbatida    tabiatga  jamiyat 
tomonidan    bo`ladigan  ta'sirlarning    bir  necha  barobar    ko`payishiga    olib  keldi. 
XIX asrning ikkinchi yarmi  va XX asrlarda inson  tafakkurining rivojlanishi  ilm-
fanning  taraqqiy    etishi  o`z    navbatida  insonning    turli  ehtiyojlarini  qondirishga, 
jamiyatning    ijtimoiy-iqtisodiy  negizini    mustahkamlashga  xizmat    qildi.  Albatta,  
yangi    texnologik  jarayon  ish  unumdorligi,    iqtisodiy  daromadni    ko`paytirishi  
bilan    bir  qatorda  tabiiy  resurslarning    holatiga  salbiy    ta'sirlarni    oshirishga, 
shuningdek tabiat  bilan jamiyat  o`rtasidagi o`zaro muvozanatni buzilishiga  olib 
kelishi  mumkin. Shuning uchun ham tabiat  va jamiyat o`rtasidagi  munosabatning 
shunday  yo`lga    qo`yilishi  kerakki    o`zaro  ta'sirlar    natijasida    tabiiy    resurs, 
ekologik  tizimlar  holati  va    aholining    sog`ligi,  hayoti  va  ijtimoiy-iqtisodiy  
ehtiyojlarining darajasiga  bo`ladigan salbiy  oqibatlarni  iloji boricha  kamayishiga 
olib  kelinishi  zarurdir. 
 
Muhim tabiiy resurslar  hisoblangan  yer, yer osti  boyliklari,  suv, o`simlik, 
hayvonot  dunyosi va boshqa  tabiiy zahiralarning  inson, jamiyat hayotida  tutgan 
o`rni beqiyosdir. 
 
Shuning  uchun    har  qanday  jamiyatda  tabiatdan    foydalanish,  muhofaza  
qilish,  tabiat  zahiralarinin    kelajak  avlodga    meros  qilib    qoldirish    ustuvor 
vazifalardan    biri  hisoblanadi.  Tarixga  nazar    solib,  fikr  qiladigan  bo`lsak  tabiat-

---

jamiyat  o`rtasidagi    o`zaro    munosabatlar  jamiyat  hayotining    turli  bosqichlarida 
turlicha    shakllarda  olib  borilgan,  har  bir  tarixiy      rivojlanish  bosqichida  turli  
foydalanish va ularni   muhofaza  qilishning qoida-talablari  joriy etilib  kelingan. 
Demak,  jamiyatda  yer,  yer  osti    boyliklari,  suv,  o`simlik,  hayvonot    dunyosi  va  
atmosfera    havosidan    foydalanish    va  muhofaza  qilish  yuzasidan    ijtimoiy 
munosabatlar  huquqiy    jihatdan  tartibga  solinib,    tabiat-jamiyat    tizimida  
muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. 
 
Shuni alohida ta'kidlash  lozimki, tabiatdan foydalanish  va ularni  muhofaza  
qilish bilan, bog`liq ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga solishga  qaratilgan  huquqiy  
chora-tadbirlar tizimi  va ularning  ta'sir doirasi har bir tarixiy  bosqichda mavjud 
ilm, fan va texnika  rivojlanishi  hamda  atrof  tabiiy  muhit  holatining darajasiga 
bog`liq bo`ladi. 
 
Shuning uchun ham XX asrda  amalga  oshirilgan fan-texnika  revolutsiyasi  
natijasida    yaratilgan  yangi  texnika    vositalari,  ishlab  chiqarish    obyektlari  o`z  
navbatida  tabiatga  bo`lgan  ta'sirini  oshishi  misli  kutilmagan  ekologik    salbiy 
oqibatlarni  keltirib  chiqardi.  
 
Ekologik  munosabatlarni  tartibga    solishga  qaratilgan  ijtimoiy-huquqiy  
chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirila  boshladi. 
 
Ushub  holat    ekologik  huquqiy    munosabatlar  doirasi  va  darajasini 
o`rganuvchi ekologiya huquqi  fanining paydo bo`lishi  va rivojlanishiga  zaruriyat  
yaratdi. 
 
Ekologiya  huquqi 
–
  tabiat  bilan    jamiyat  o`rtasida    paydo  bo`ladigan  
ijtimoiy munosabatlarni  huquqiy  tomondan tartibga  solishni o`rganuvchi fonddir. 
 
Ekologiya huquqi bugungi  kunda  O`zbekiston Respublikasining  mustaqil 
huquq  tizimida o`z o`rni  va  salohiyatiga  ega bo`lgan alohida  yo`nalish va 
xususiyatlarga  ega bo`lgan huquq  sohasi hisoblanadi. 
 
Shuni alohida ta'kidlash kerakki  har bir huquq  sohasining  mohiyati tartibga  
solinayotgan  ijtimoiy    munosabatlar  doirasi    va  darajasiga    bog`liq  bo`ladi.  Shu 
jumladan,  ekologiya huquqi huquq tizimining  sohasi sifatida tartibga solayotgan  
ijtimoiy  munosabatlarning    kengligi,    murakkabligi,  xilma-xilligi  va    o`ziga  xos 
xususiyatlari bilan boshqa huquq  sohalaridan ajralib turadi. 
 
Hammamizga    ma'lumki,    davlat  va  huquq  nazariyasiga    asosan    huquq 
sohalari  ijtimoiy  munosabatlarni    tartibga  solish  jarayonida  tutgan  o`rni    va 
ishtiroki darajasi doirasi nuqtai nazaridan  mustaqil va kompleks  (majmualashgan  
yoki  keng    qamrovli,  keng  tarmoqli)  huquq  sohalariga    bo`linishi  mumkin. 
Mustaqil  huquq    sohalari    ijtimoiy  munosabatlarni    asosan  o`zining  kuchi,  
imkoniyatlari  darajasida    tartibga  soladi.  Masalan,  ma'muriy    huquq,  jinoyat 
huquqi, fuqarolik huquqi, mehnat huquqi va boshqalar. 
 
Keng    qamrovli  (kompleks)    ahamiyatga    ega  bo`lgan  huquq  sohalari 
ijtimoiy  munosabatlarni    tartibga    solishda  boshqa  huquq  sohalarining    huquqiy 
qoida-talablari  va tamoyillardan foydalanadi. 
 
Ekologiya  huquqi  ham  tabiat-jamiyat    tizimidagi  global    ahamiyatga  ega 
bo`lgan  ijtimoiy    munosabatlarni    tartibga  solishda    birinchi  navbatda  ekologik 
umum    majburiy  ahamiyatga  ega  bo`lgan  tamoyil,  usul  va  qoida-talablardan  
foydalanadi,    ikkinchidan,  ushbu  murakkab    ekologik  muammolarni    hal  qilish,  

---

ularning  huquqiy  tartibotini    ta'minlashda  o`zaro  bog`liq  bo`lgan    huquqning 
boshqa  sohalarining    kuch  va  imkoniyatlaridan    foydalanadi.  Chunki,  ekologiya 
huquqi  hal  qilishga  qaratilgan  ekologik  muammo    va  vazifalarning  ko`lami  
kengligi,  murakkab  va  ahamiyatliligi  sababli    faqatgina  jamiyat  hayotining  
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy jabhalarida mavjud bo`lgan  barcha 
vosita  chora-tadbirlarni   safarbar  qilish orqali  ekologik  munosabatlarni  tartibga 
solish  mumkin. 
 
Shuning uchun ham ekologik  muammolarni hal qilishga  qaratilgan  
ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga solishda  ekologik tamoyil, qoida  va talablar 
bilan bir qatorda  boshqa huquq  sohalari ya'ni ma'muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat 
va xo`jalik-huquqiy  vosita va qoida-talablaridan  foydalanadi. 
 
Demak,  ekologiya    huquqi  -    tabiat  va    jamiyat  tizimida    paydo  bo`ladigan  
ekologik-huquqiy  munosabatlarni  tartibga solishga  qaratilgan keng qamrovli  va 
ko`p tarmoqli  huquq sohalaridan  biri  bo`lib hisoblanadi. 
 
Shuni  ta'kidlash  joizki,  har  bir      fan  yoki  huquq    sohasi  yoki  ijtimoiy  
munosabatlarni   tartibga  solish    jarayonida  tutgan o`rni  va   tartibga   solinayotgan  
munosabatlarning  ko`lamiga  ko`ra  o`ziga xos xususiyatlariga  ega bo`ladi. 
 
Shu  jumladan  ekologiya  huquqi    ham  birinchi    navbatda  huquq    tizimining  
alohida sohasi  sifatida  boshqa huquq sohalari bilan chambarchas  bog`liq bo`lib, 
huquqning  umum    e'tirof  etilgan    tamoyil,  shakl  va  qoidalardan    foydalanib,  
rivojlanib  bormoqda.  Shuning  bilan    bir  qatorda    ekologiya  huquqi    tartibga  
solayotgan ijtimoiy  munosabatlar  tabiat qonuniyatlari, tabiiy resurslar,  ekologik 
tizim va komponentlarga  ta'sir etish  ya'ni holatining  yomonlashishi, miqdorining  
kamayishi, muvozanatning  buzilishi, turlarning yo`qolib ketishi va  hokazolar kabi 
jarayonlarda  paydo bo`ladi. Hammamizga  ma'lumki, inson tabiat mahsuli, uning 
bir  qismi,  tabiat    qonuniyatlari  doirasida    shakllangan,  rivojlanayapti  va  taraqqiy 
etib  boradi.  Bir  so`z  bilan    aytganda  «Tabiat-jamiyat»    tizimida    tabiat  beqiyos 
darajada    ustun  huquqqa,  ko`lamga  va  salohiyatga    egadir.  Shuning  uchun  ham 
jamiyat    o`z  taraqqiyotiga    erishmoqchi  bo`lsa,    albatta  tabiatning    muqaddas,  
ustuvor  qonuniyatlarini    anglashi,    e'tirof  etishi,  o`z  hatti-harakatlarini 
moslashtirishi    va  eng  muhimi  o`z  ehtiyojlarini    qondirish    bilan  bog`liq  harakat 
yo`nalishlari    tabiatning    holatiga  bog`lab    rivojlantirishi    lozim  bo`ladi.    Ko`rib  
turibmizki,  ekologik  huquqiy    munosabatlarni  tartibga    solishda    tabiiy 
qonuniyatlarning  ustuvorligi  o`z navbatida ekologiya  huquqining  boshqa huquq 
sohalaridan    farq  qiluvchi,  ajralib    turuvchi  xususiyatlari    mavjudligini  taqozo 
etadi. Ushbu  xususiyatlar  birinchidan,  ekologik munosabatlarni tartibga  solishda 
tabiat    qonuniyatlarini    ustunligini    ta'minlash;  ikkinchidan,  jamiyat  hayotida 
shakllangan  ekologik    umummajburiy    tamoyil,  qoida-talablarning    ijtimoiy 
munosabatlarini  tartibga solishda  qo`llash; uchinchidan, ekologik munosabatlarni 
tartibga solish mexanizmida konstitutsiyaviy, ma'muriy, mehnat, jinoiy, fuqarolik, 
xo`jalik-huquqiy  chora-tadbirlaridan  foydalanish  va  to`rtinchidan,  ekologik 
muammolarni  hal  qilishda    jamiyat  hayotida  ijtimoiy,  siyosiy,  iqtisodiy  va 
ma'naviy-madaniy  jabhalarini  chora-tadbirlarini  keng  safarbar  qilish  bilan 
belgilanadi.    Ekologiya  huquqi    murakkab  ta'limot  tizimiga  ega  bo`lib,  tabiat 
qonuniyatlari    va  jamiyat    qonunlarining  o`zaro  moslashishi,  muvofiqlashishi 

---

natijasida shakllanadi, rivojlanyapti va taraqqiy etadi.  Shuning uchun ham tabiatda 
bo`ladigan  o`zgarishlar, voqea-xodisalar  bilan  bog`liq  nazariy  ta'limot  va bilimlar 
o`z  navbatida  jamiyatning  tabiat  sir-asrorlari,  ilmini  chuqurlashtirishga  xizmat 
qiladi.  Chunki,  tabiiy  bilimlarni  o`rganish  o`z  navbatida  jamiyatning  tabiat  bilan 
bo`ladigan  o`zaro  munosabatlarini  uyg`unlashtiradi,  har  bir  davlat  ekologik 
siyosatini yo`nalishlarini oqilona belgilashga  xizmat qiladi. 
 
Bugungi  kunda    tabiat  qonunlarini    o`rganish    tabiiy  resurslarning 
rivojlanishi, o`zaro bog`liqligini darajasi ekologik tizimdagi muayyan tabiiy resurs, 
tur  va  komponentlar  sifat  va  miqdoriy  o`zgarishlari,  ularga  bo`ladigan  ta'sir 
doiralarini  aniqlash  yoki  bir  so`z  bilan  aytganda  tabiat  ilmini  o`rganishda    tabiiy 
fanlar  tizimida  o`z  yo`nalishi,  xususiyatlariga  ega  bo`lgan  ekologiya  fani  tobora 
rivojlanib bormoqda. 
 
Biz  ekologiya  huquqi  fanini  chuqurroq  o`rganmoqchi  bo`lsak,  avvalambor 
«Ekologiya  fani»  haqidagi  umumiy  tushuncha  va  yo`nalishlarini  yetarli 
anglashimiz kerak bo`ladi.  
Ekologiya 
–
  murakkab  tizimga  ega  bo`lgan,  tirik  organizmlarning  yashash 
sharoiti va shu organizmlarning o`zlari yashab turgan muhit bilan o`zaro murakkab 
munosabatlarini o`rganuvchi fandir.    
 
1866  yilda  nemis  biologi  o`z  ilmiy    asarida  birinchi  bo`lib    «Ekologiya» 
atamasini  fanga  kiritib, uning  ma'nosini    tirik organizmlarning o`zaro va ularning 
yashash muhiti bilan bog`liqligini o`rganuvchi ta'limot sifatida  ifodalaydi. 
 
Ekologiya  atamasi      yunoncha    «oikos» 
–
  turar  joy,  yashash  muhiti,  uy,  - 
«logos» 
–
 ta'limot, degan ma'noni bildiradi. Bir so`z bilan aytganda, ekologiya biz 
yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir.  
 
Ilm,  fan-texnikaning  rivojlanishi  tabiat  haqidagi  bilimlarning  kengayishi  va 
o`z  navbatida  tabiat-jamiyat  tizimidagi  o`zaro  ta'sirlarning  keskinlashishi 
ekologiyaning  biologiya  fanining  kichik  bir  qismidan  ajralib,  alohida  fan  sifatida 
rivojlanishiga  olib  keldi.  Ekologiya 
–
  tabiat  fanlarining  barcha  soha  va 
tarmoqlariga    kirib  borib,  jamiyat  hayotining    muhim  jabhalari    hisoblangan 
iqtisodiyot, siyosat, ma'naviyat-madaniyat, ijtimoiy majmualarni  
qamrab  oldi. 
Tabiat va  jamiyat  hayotining   barcha  soha  va  yo`nalishlarini qamrab  olgan  ushbu 
jarayon,  ya'ni  «Ekologiyalizatsiyalashtirish»  asosida  bugungi  kunda    murakkab 
tizimga ega bo`lgan, global ahamiyatdagi ekologiya fani shakllandi. Ekologiya fani 
hozirgi  kunda  70  ga  yaqin  «Tabiat-jamiyat  tizimida»  gi  ta'limot  va  g`oyalar 
majmuasini  o`z  ichiga  oladi,  ya'ni,  odam  ekologiyasi,    iqtisodiyot  ekologiyasi, 
muhandislik ekologiyasi, agro  ekologiya, kimyoviy  ekologiya, huquqiy  ekologiya 
va  boshqalar.  Demak,  ekologiya  huquqi  fani  global  ahamiyatdagi  ekologiya 
fanining  tarkibiy  qismlaridan  biri  bo`lib  hisoblanadi.  Shuning  bilan  bir  qatorda 
ekologiya  huquqi  fanini  oldida  «Tabiat-jamiyat  tizimi»  da  turli  shakl  va 
yo`nalishlarda  paydo  bo`ladigan  o`zaro  ta'sirlarni  barqarorlashtirish,  harakat 
yo`nalishlarini aniqlash,  jamiyat a'zolarining  tabiatdan foydalanish  bilan bog`liq 
ehtiyojlarini  qondirish  me'yorlarini    o`rnatish,  tabiat  qonunlari  darajasida    atrof 
tabiiy  muhitni    muhofaza  qilish  talablarini  belgilash  kabi  ma'suliyatli  vazifalarni 
yuklaydi. 
  

---