|
HAVO MUHITINING GIGIENIK AHAMIYATI.
Atrof muhit omillari orasida atmosfera havosi inson organizmiga katta ta'sir omillardan biridir. Odam ovqatsiz - 70 kungacha, suvsiz -5-7 kun, havosiz - atigi bir necha daqiqa yashashi mumkin. Atmosfera havosining inson hayotidagi ahamiyati nihoyatda katta va xilma-xildir. Avvalo, odam oksidlanish jarayonlari va hayotni saqlab qolish uchun zarur bo'lgan doimiy kislorod manbai sifatida havoga muhtoj.
Evolyutsiya jarayonida inson tanasi va havo muhiti o'rtasida ma'lum bir muvozanat yaratilgan. Uning buzilishi, havoning kimyoviy va fizik xususiyatlarining keskin o'zgarishi, havoning toksik aralashmalar, patogen mikroorganizmlar, chang bilan ifloslanishi organizmda inson salomatligi holatini buzadigan salbiy jarayonlarning rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin.
Atmosfera havosining odamlar hayoti va sog'lig'i uchun ahamiyatini yanada to'liq anglash Yer atmosferasining tuzilishi va asosiy xususiyatlarini ko'rib chiqishni talab qiladi.
4.1-rasm. Atmosfera qatlamlari
|
Atmosfera (yunoncha atmos - bug' va sphaira - shar) - bu Yerning va boshqa osmon jismlarining gazsimon qobig'i. Yer yuzida u asosan azot (78,08%), kislorod (20,95%), argon (0,93%), suv bug'lari (0,2-2,6%), karbonat angidrid (0, 03%) dan iborat. Haroratning balandlik bilan taqsimlanishiga ko'ra atmosfera quyidagi qatlamlarga bo'linadi: kuchli atmosfera turbulentligi kuzatiladigan va ob-havo jarayonlari rivojlanadigan troposfera (bulut shakllanishi, yog'ingarchilik va boshqalar); troposferaning ustida o'tish davri qatlami - tropopauza mavjud bo'lib, uning ustida atmosferaning yuqori qismi deb ataladigan stratosfera, mezosfera, termosfera va ekzosfera joylashgan.
|
Troposfera (yunoncha tropos - aylanish, o'zgarish va sfera) - bu atmosfera balandligi bilan harorat pasayib boradigan, er ustidagi atmosferaning pastki qismi. Troposferada havo massalari doimo turli yo'nalishlarda harakatlanadi: vertikal, gorizontal holatda. Suv bug'larining asosiy qismi aynan troposferada to'planib, u erda bulutlar, tumanlar va atmosfera yog'inlari hosil bo'ladi. Yerda yuz beradigan barcha jarayonlar troposfera holatida aks ettiradi. Shuning uchun troposferada doimo chang, gazlar, mikroorganizmlar, har xil toksik moddalar va boshqalar mavjud.
Stratosfera (lotincha stratum - qatlam va yunoncha sphaira - shar) - troposfera va mezosfera orasidagi atmosfera qatlami (8-16 dan 45-55 km gacha) hisoblanadi. Stratosferada namlik past bo’lib, uning pastki qatlamida taxminan -60 °C harorat bo’lishi bilan ajralib turadi. Yuqori qatlamda harorat +100 ° C ga ko'tariladi. Stratosferada kosmik nurlanish va qisqa to'lqinli quyosh nurlari ta'sirida kislorod molekulalari ionlanib, ozon hosil qiladi. Ozon umumiy miqdorining taxminan 60% 16 dan 32 km gacha bo'lgan qatlamda joylashgan. Stratosferaning eng muhim xususiyatlari - asosan gorizontal yo'nalishga ega bo'lgan havo oqimlari, shuningdek havoning sezilarli darajada kamligi. Shu munosabat bilan stratosferani ifloslantiruvchi zarralar uzoq vaqt cho'kmaydi va Yer yuzasidan yuqori masofalarga tarqaladi. Bunday ifloslanish global ifloslanish hisoblanadi.
Mezosfera taxminan 80 km balandlikka cho'zilgan. Mezosferadagi ozon miqdori kamayadi, o'rtacha harorat -700 °C gacha. Mezosferadan yuqorida, 600-800 km balandlikka qadar, termosfera tarqaladi. Ushbu qatlamda atmosfera gazlari ajralgan holda elektr zaryadlangan zarrachalar - ionlarga ajraladi. Harorat termosferada balandlik bilan ortadi va ekvatordan 9000 °C, Shimoliy qutbdan 15000 °C gacha.
Ekzosfera 800-1300 km yoki undan ko'proq masofaga tarqaladi. Ekzosferaning zichligi havosiz kosmik okeanining zichligidan deyarli farq qilmaydi.
Ekzosferadan yuqori qismida uzunligi 50 000 km gacha bo'lgan radiatsion qatlam mavjud. Geomagnit maydonning radiatsiya kamarlari katta ahamiyatga ega, chunki ular Quyoshdan keladigan elektromagnit nurlanishni sezilarli darajada susaytiradi va Yerdagi hayotni saqlab qolishga yordam beradi. Geomagnitik maydonlar iqlim, ob-havo va inson farovonligiga ta'sir qiladi.
Atmosfera havosining asosiy xususiyatlari shundaki kimyoviy tarkibi va fizik parametrlari bilan belgilanadi. Dhuningdek atmosfera havosi sanoat mintaqalarining atmosfera havosi, turar-joy binolari va jamoat binolari havosi va sanoat korxonalari binolarining havosiga ajratish mumkin, chunki bu havo turlari bir-biridan tarkibi va xususiyatlari bilan inson tanasiga ta'siri bilan farqlanadi, shuning uchun ifloslangan havoni tiklashda turli xil gigiena choralari talab etiladi.
Atmosfera havosi kimyoviy, fizikaviy va mexanik xususiyatlarga ko’ra inson organizmiga ijobiy va salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Atmosfera havosining kimyoviy xususiyatlari bu normal gaz tarkibi va zararli gazsimon aralashmalar kiradi.
Atmosfera havosining fizik xususiyatlariga atmosfera bosimi, harorat, namlik, harakat tezligi, elektrlanganlik holati, quyosh nurlari, radioaktivlik va elektromagnit to'lqinlar kiradi. Iqlim va ob-havo havoning fizik xususiyatlariga bog'liq.
Atmosfera havosining mexanik xususiyatlariga esa chang, kul, tutun, qattiq zarrachalar tarkibidagi aralashmalar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
