Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

2.  Qiymatning  kengaytirilgan  shakli.  Qiymatning  kengaytirilgan 
shakli  jamiyatda  mehnat  taqsimotining  vujudga  kelish  davri  bilan 
bevosita  bog‘liq  bo‘lib,  ushbu  davrda,  kishilar  o‘rtasida  ayirboshlash 
munosabatlari  rivojlandi.  Endi  kishilar  mahsulotning  asosiy  qismini 
ayirboshlash  uchun  ishlab  chiqara  boshladi.  Natijada,  ishlab  chiqarish 
salmog‘i  ortib  bordi,  mahsulotlar  tez  –  tez  tovar  sifatida  ayirboshlash 
jarayonida  ishtirok  eta  boshladi.  Bitta  tovar  bir  necha  tovarga 
ayirboshlanadigan bo‘ldi. Ayirboshlash jarayonining vujudga kelishida, 
tomonlarning  mafaatlari  o‘zaro  mos  kelishi  asosiy  omil  sifatida 
maydonga chiqdi.  
Qiymatning kengaytirilgan shakli amal qilgan davrda ayrim tovar 
turlari,  mehnat  qurollari  va  mollar  pulning  vazifasini  bajargan. 
Masalan, bir qop don = bitta qo‘y, bitta boltaga ayirboshlana boshladi. 
Albatta,  mamlakatning  geografik  xususiyati  va  ishlab  chiqarishning 
rivojlanish darajasi, ular o‘rtasida pul vazifasini bajaradigan tovarlar va 
mahsulotlarni  ajralib  chiqishiga  sabab  bo‘ldi.  Masalan,  AQShda 
tamaki,  Sharqiy  Xindistonda  qand,  fil  suyagi,  Qadimgi  Gretsiyada 

---

10 
buqa, Shotlandiyada mix, Misrda mis, shuningdek don, tuz va jun kabi 
mahsulotlar umumekvivalent vazifasini bajara boshladi.