|
2.Monopol korxona tomonidan bozorda narxning o’rnatilishi.
Yuqorida ta’kidlaganimizday monopol korxonalarning ustunlik jihatlaidan biri bu,uning bozorda narxlarni erkin o’zgartirishi va belgilashidir. Bu haqda quyida alohida yana to’xtalib o’tamiz.
Monopoliyalar qanday vujudga keladi? Nega ularni yo’q qilish shunchalik qiyin? kabi savollar haqida to’xtalsak.
Monopoliyani qanday yaraladi?
Monopoliyani vujudga keltirishning ko'plab usullari mavjud va ularning aksariyati hukumatning qandaydir yordamiga tayanadi. Monopol bo'lishning eng oson yo'li bu hukumatga kompaniyaga tovar yoki xizmatlar ko'rsatish uchun eksklyuziv huquqlar berishdir.
Masalan Angliya hukumati 1600 yilda Angliyaga Hindistondan tovarlarni import qilish bo'yicha eksklyuziv huquqlarni bergan British East India Company bu tarzda yaratilgan eng taniqli monopoliyalardan biri bo'lishi mumkin. Firma o'z kuchining eng yuqori chog'ida soliqlar olish va qurolli kuchlarni yo'naltirish kuchi bilan Hindistonning virtual hukmdori bo'lib xizmat qildi.
Ya’ni biror bir sohaning monopollashshida,yoki monopol korxonalarning vujudga kelishida davlatning katta hissasi bor. Bunda tashqi savdo siyosati yaxshigina rol oynaydi. Milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirish uchun, milliy tovarlarimizni ommalahtirish uchun biror korxonaga soliqlardan ozod qilib, chetdan kirib keladigan shu sohadagi tovorlarga katta bojlar qo’yishi, ilmiy atama bilan izohlasak proteksionizm siyosati orqali shunga misol bo’ladi. U chet eldagi raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo’qotib, monopoliyalarning paydo bo’lishiga imkoniyat yaratadi.
Monopoliyani yaratadigan yana bir omil banklarning faoliyati va moliyaviy siyosati hisoblanadi.Banklar sanoat monopoliyalarining jadal o’sishiga imkon beradi.5
Monopoliyani vujuga kelishida ishlab chiqarishningto’planishi ham sabab bo’la oladi.Masalan
tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqega ega bo’lishi ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi.
Yirik korxonalar o’rtasidagi raqobat juda qaltis bo’lib, ular uchun katta miqyosdagi yo’qotishlarga olib kelishi mumkun. Shunga ko’ra raqobatni cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab chiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishi lozim bo’ladi.
To'liq raqobatbardosh bozorda narx chegara narxiga tenglashadi va firmalar nolga teng iqtisodiy foyda olishadi. Monopoliyada narx chegara narxidan yuqori o'rnatiladi va firma ijobiy iqtisodiy foyda oladi. Mukammal raqobat muvozanatni keltirib chiqaradi, bunda tovarning narxi va miqdori iqtisodiy jihatdan samarali bo'ladi6.
An'anaviy iqtisodiyotda firmaning maqsadi ularning daromadlarini maksimal darajada oshirishdir. Bu ularning daromadlari, ya'ni daromadlari va xarajatlari, ya'ni xarajatlari o'rtasidagi farqni maksimal darajada oshirishni xohlashlarini anglatadi. Foydani maksimal darajaga ko'tarish nuqtasini topish uchun firmalar marjinal daromadni (MR-marginal revenue) - bitta qo'shimcha mahsulot birligini sotishdan tushgan jami qo'shimcha daromadni va marjinal xarajatlarni (MC-marginal cost) - bitta qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun qo'shimcha qo'shimcha xarajatlarni ko'rib chiqadilar. Qachonki tovarni sotishdan tushadigan marjinal daromad uni ishlab chiqarish xarajatlaridan kattaroq bo'lsa, firmalar ushbu mahsulotdan foyda ko'radilar. Bu to'g'ridan-to'g'ri marginal qaror qoidasiga olib keladi, agar bir birlikning marginal daromadi uning cheklangan narxidan katta bo'lsa, ushbu tovar ishlab chiqarilishi davom etishi kerak. Shuning uchun maksimal echim marginal daromadni marjinal xarajatlarga teng ravishda belgilashni o'z ichiga oladi.
Bu marjinal daromad narx bilan bir xil bo'lgan mukammal raqobatbardosh bozorlardagi firmalar uchun nisbatan sodda. Monopol ishlab chiqarish, shu bilan birga murakkablashmoqda, chunki monopoliyalarda talabning egri chiziqlari va MR egri chiziqlari farqlanib, narxlar marjinal daromaddan farq qiladi.
1 – rasm.
Monopoliya bozorida marginal daromad egri chizig'i va talab egri chizig'i alohida va pastga qarab moyil bo'ladi. Ishlab chiqarish marjinal xarajatlar va marjinal daromadlar kesishgan joyda sodir bo'ladi.
2-rasm.Mukammal raqobat
2 – rasm.
Mukammal raqobat: mukammal raqobatdosh bozorda marginal daromad egri chizig'i gorizontal va talabga yoki narxga teng. Ishlab chiqarish marjinal xarajatlar va marjinal daromadlar kesishgan joyda sodir bo'ladi.
Monopoliyaviy foydani maksimallashtirish.
Monopoliyalar duch keladigan marjinal xarajat egri chiziqlari mukammal raqobatdosh firmalar duch keladigan ko'rsatkichlarga o'xshaydi. Ko'pchilik ishlab chiqarishning past darajalarida kam marginal xarajatlarga ega bo'ladi, bu esa firmalar o'sishni boshlaganda samaradorlik imkoniyatlaridan foydalanishi mumkinligini aks ettiradi. Mahsulot hajmi oshgani sayin marjinal xarajatlar oshib boradi. Masalan, pizza restorani qo'shimcha ishchilarni jalb qilmasdan yoki yanada zamonaviy uskunalar sotib olmasdan soatiga bitta pitssadan ikkitagacha ishlab chiqarishni ikki baravar oshirishi mumkin. Ishlab chiqarish soatiga 50 pitsaga yetganda, ko'proq malakali ishchilarga yoki yuqori texnologik pechlarga ko'p pul sarflamasdan o'sishi qiyin bo'lishi mumkin. Ushbu tendentsiya marjinal xarajatlar egri chizig'ining yuqoriga qarab burilish qismida aks etadi.
Monopoliyalar uchun marjinal daromad egri chizig'i raqobatdosh firmalar uchun marginal daromad egri chizig'idan ancha farq qiladi. Raqobatbardosh firmalar narxga teng bo'lgan gorizontal chiziq bilan ifodalangan marginal daromadlarni boshdan kechirayotgan bo'lsalar ham, monopoliyalar tovar narxidan farq qiladigan past darajadagi marginal daromad egri chiziqlariga ega.
Monopol yoki bozor hokimiyatiga ega bo’lgan firmalar rahbarlari oldida turadigan asosiy masalalaridan biri – bu qanday qilib bozor hokimiyatidan samarali foydalanishdir. Ular oldida narxlarni qanday belgilash, qanday ishlab chiqarish omillari olish kerak, uzoq va qisqa muddatli oraliqlarda ishlab chiqarish hajmini qancha qilib belgilash kabi masalalarni yechish turadi.
Raqobatlashgan bozordagi firmalarni boshqarishga qaraganda bozor hokimiyatiga ega bo’lgan firmalarni boshqarish qiyinroq. Raqobatlashgan bozorda narx berilgani uchun firma raxbarlari o’z e’tiborini ko’proq harajatlarni kamaytirishga va sotish bilan bog’liq masalalarni yechishga qaratadi. Monopol hokimiyatga ega firmalar ishlab chiqarish hajmini va maxsulot narxini aniqlashi uchun hech bo’lmaganda talab elastikligining taqribiy qiymatini bilishlari kerak bo’ladi.
Monopol hokimiyatga ega bo’lgan firmalarning narxni belgilash strategiyasining asosini iste’molchi ortiqchaligini egallash orqali qo’shimcha foyda olish usullari tashkil qiladi.7
Do'stlaringiz bilan baham: |
