Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

15-Mavzu. NARX VA UNING SHAKLLANISHI

REJA

1. 
   Nrxning mohiyati va vazifalari.
   
2. 
   Erkin va monopollashgan bozorda narxning shakllanish xususiyatlari.
   
3. 
   Narxning turlari. O’zbekistonda narx siyosati.
   

1. 
   Narxning mohiyati va vazifalari
   

Narx muammosi va uning tashkil topishi mexanizmi iqtisodiy nazariyada eng murakkab va asosiy hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida narx tizimi asosiy tashkiliy kuch sifatida namoyon bo’ladi. Tovarlar narxi tadbirkor uchun asosiy bir dastak hisoblanadi. U narxga qarab o’zining shaxsiy ehtiyojni qondirish yo’lida harakat qiladi.

Sotuvchi va xaridorning, alohida ishlovchilarning, tadbirkorlarning, tarmoqlarning, butun jamiyatning va davlatning iqtisodiy manfaatlari narxda aks ettirilgan bo’ladi.

Narxning mazmuniga uch hil yondashuvlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Klassik yondashuv (A.Smit, D.Rikardo, J.S.Mill). Narx – tovar qiymatining puldagi ifodasi ekanligini qayd qiladi.

Neoklassik yondashuv. Narx – tovar nafliligini baxolash vositasi deb hisoblaydi.

Hozirgi zamon neoklassik yondashuv (A.Marshall). Narxga keyingi naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari hamda talab va taklif nisbatining pulda mujassamlashishi sifatida qaraydi.

Hozirgi jahon iqtisodiy nazariyasida bu sohadagi eng keng tarqalgan nazariya – bu A.Marshallning narx kontseptsiyasi hisoblanadi. D.Robinson, A.Marshallning «Ekonomika printsiplari» asarini iqtisodiy nazariyaning bibliyasi deb aytadi. M.Fridmenning aytishi bo’yicha esa Marshallning bu kitobida narx nazariyasi hozirgi zamon ko’rinishida to’liq shakllangan.

A. Marshall o’zining narx kontseptsiyasida A.Smit, D.Rikardo, J.B.Sey, Bem-Bavrik va boshqalarning nazariyalariga tayanadi xamda ularni umum-lashtiradi.

U o’z nazariyasida shu uchta kontseptsiyani: me’yorli foydalilik, ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklifni narx nazariyasiga birlash-tirmoqchi bo’ladi. U qiymatning amal qilishini inkor etadi. Faqat almashuv qiymat amal qilishini tan oladi. Uning fikri bo’yicha shu almashuv qiymat – narxdir.

A. Marshall narx deganda almashuv qiymatini nazarda tutadi, ya’ni boshqacha qilib aytganda, uning sotib olish qobiliyatini hisobga oladi. Narx – bu tovar va xizmatlarning foydaliligini, ya’ni kishilarga naf keltirishini baholash vositasi bo’lib, tovar birligi uchun to’lanadigan pul miqdori bilan o’lchanadi.

Narx tovar uchun olinadigan pul birligi miqdori sifatida aniqlanadi. Bunda ikki xil narxni ajratib ko’rsatishadi.

a) talab narxi bu – narx har bir tovar birligining xaridorlarni o’ziga jalb qila olish qobiliyatidir (ma’lum vaqtda), istaklar ko’paysa u pasayadi.

b) taklif narxi – bu tovar sotuvga kelib tushgan narxdir.

Narx – talab va taklifning muayyan nisbatida, tovar (xizmati)ni ishlab chiqarishga ketgan iqtisodiy resurs xarajatlari hamda uning nafliligining pul ko’rinishida ifodalanishidir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx bir qator vazifalarni bajaradi:

1.