Toshkent moliya instituti moliya fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

1-bob. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida ish haqi fondi hisobi va tahlilini nazariy-amaliy asoslari
1.1.Xo’jalik subektlarida ish haqi fondi va uni hisobi hamda tahlilini nazariy-amaliy asoslari
Bugungi kunda yurtimizda faoliyat yuritayotgan har bir xo’ ali yurituvchi sube t o’zinig tasarrufidagi barcha resurslarni ya’ni, moliyaviy, moddiy va mehnat resurslarini harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini to’g’ri yo’lga qo’yishi muhim vazifahisoblanadi.
Xodimlarni mehnatiga haq to’lash sha illari, tartibi va miqdori hamda daromadlarining boshqa turlari xo’ ali yurituvchi sube t tomonidan mustaqil ravishda belgilanib amalda tadbiq etiladi. Bunda xo’ ali yurituvchi sube t tomonidan bajarilayotgan ishlarni murakkabligi va korxona sharoitiga qarab tabaqalash davlat tarif stav alari bo’yicha ish haqi hamda maoshlaridan mo’l al uchun foydalanishlari mum in. Shuningde xo’ ali yurituvchi subekt va tash ilotlarga ish haqi fondi va moddiy rag’batlantirish fondini miqdorini belgilaydigan normativlar yuqori turuvchi organlar tomonidan tasdiqlanmaydi a sinch xo’ ali yurituvchi sube t mehnatga haq to’lash xara atlarini meyorlashtiriladigan miqdorini o’zi tomonidan faqat soliq solinmaydigan foydani hisoblab chiqish uchun aniqlaydi. Korxonalar, tash ilotlar va xo’ ali yurituvchi sube tlar mehnatga haq to’lashni amalga tadbiq etilgan normativlar va qonunlar asosida amalga oshiradilar, umuman yuqorida
ta idlanganide amiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish arayoni mehnat quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita onli mehnatni ham o’z ichiga oladi.
Ish haqiga qisqacha tarif beradigan bo’lsa ish haqi-mehnatgapul shaklida to’lanadigan haq, qiymatning o’zgargan sha li, ish uchining bahosi kabilarni o’z ichiga oladi. Ish kuchi qiymati va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi, ya’ni ish haqi dara asi mehnat bozorida kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, o’z ish uchini sotadi. Ish haqi mehnatning pul sha lidagi bahosi bo’lib, uni ishga yollovchilar ( orxona, xo’ ali yurituvchi sube t, muassasa, tadbir or) mehnat qiluvchilarga ma’lum vaqt mobaynida ma’lum miqdordagi va muayyan sifatli ishni ba arganli lari uchun to’laydilar. Yo’llanma xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi. Ish haqi yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish qobiliyatiga bo’lgan mul chili huquqini iqtisodiy ihatdan ro’yobga chiqarish sha li. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga to’lanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri.Ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi. Ish haqini quyidagi turlari mav ud bo’lib ular quyidagi (1-rasmda) o’rsatilgan.

Vaqtbay va ishbay ish haqi-bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga haq to’lashning, asosan, vaqtbay va ishbay tizimlari qo’llaniladi. Vaqtbay ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt bilan bog’liq bo’ladi, ya’ni ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivli dara asiga bog’liq emas. Ishbay ish haqi xodimning ma’lum vaqt mobaynida tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan o’lchanadi. Ishbay ish haqining o’rinishlaridan biri — akkord ish haqi. Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha to’lanadi. Ish haqining bunday sha lidan o’pincha qurilishda foydalaniladi.⁴ Bulardan tashqari aksar mamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuqlari uchun mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy rag’batlantirish fondidan mu ofotlash tizimidir.
Nominal va real ish haqi- ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush dara asini ifodalovchi o’rsat ichdir. Nominal va real ish haqi o’rsat ichlari mav ud. Nominal ish haqi yollanma xodimning o’z mehnati evaziga olgan pul daromadalari. Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday iste’mol buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini o’rsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi -bu nominal ish haqining xarid etish qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda, nominal ish haqiga to’g’ri mutanosibdir va iste’mol buyumlari va xizmatlar