Toshkent moliya instituti moliya fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

1-jadval
“AVTOOYNA” MCHJ ta’rif razryadi.

"Автоойна" MCHJ korxonasieng kam ish haqi201940 sum
№	Razryad	Koefitsenti	Hisoblangan ish haqi
1	1	2,476	500004
2	2	2,725	550287
3	3	2,998	605417
4	4	3,297	665797
5	5	3,612	729408
6	6	3,941	795846
7	7	4,284	865112
8	8	4,64	937003
9	9	4,997	1009095
10	10	5,362	1082803
11	11	5,733	1157723
12	12	6,115	1234864
13	13	6,503	1313217
14	14	6,893	1391974
15	15	7,292	1472548
16	16	7,697	1554334
17	17	8,106	1636927

Manba: “AVTOOYNA” MCHJ KORXONASI
Jadval ma’lumotlari asosida “AVTOOYNA” MCHJ korxonasini hodimlarini ish haqini hisoblab chiqish mumkin.Ya’ni tariff ayfitsentini korxona eng am ish haqisiga o’paytirish orqali mrhnat haqi aniqlanadi.
1.2. Ish haqi fondi va tahlilini uslubiy asoslari hamda undan foydalanish hisobi
Hozirgi unda amiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish arayoni mehnat quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnatni ham o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish arayonida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib ishining iste’molini qondiradigan mahsulot vu udga eltiriladi.
Bozor munosabatlariga o’tish xodimlarga yana aktsiya va obligatsiyalar bo’yicha dividend va foizlar tarzida boshqa manbalardan daromad olish imkoniyatini bermoqda.
Bir xodimning mehnat daromadlari, korxona faoliyatining pirovard natijasini hisobga olgan holda, uning qo’shgan hissasi bilan aniqlanadi, soliq bilan tartibga solinadi va maksimal miqdori cheklanmaydi. Lekin xodimlarning minimal ish haqi miqdori bor va u qonunchilik bilan belgilanadi.
Umuman ish haqi fondi to’g’risida gapiradigan bo’lsa , ish haqi sanoat xo’ ali yurituvchi sub’e tidagi xodimlar daromadlarining eng muhim manbai hisoblanadi, le in ish haqidan tashqari amiyat a’zolarining daromadlari ham mav ud bo’lib,bular, amiyat iste’mol fondlari, davlatning sug’urtasi, nafaqa ta’minoti, maorif va sog’liqni saqlash, bolalar muassasalarini saqlash, sanatoriylar, kurortlarga va shu kabilarga qilinadigan xarajatlari bilan ham belgilanadi.
Asosiy ish haqi deb ishchi va xizmatchilarga ishlangan ish vaqti yoki ba arilgan ishlariga va mehnat ashlarning aybisiz ish to’xtab qolgan vaqtga to'lanadigan ish vaqtiga aytiladi. Asosiy ish haqiga tarif bo’yicha haq to’lash, ishbay ishlarning narxi bo’yicha haq to’lash, lavozimlar, oylik maoshi va ularning ustiga mu ofot tarzida to’lanadigan qo’shimcha haq, ish vaqtidan tashqari ishlar uchun to’lanadigan qo’shimcha haq, brigadirlarga to’lanadigan qo’shimcha haq, ishning normal sharoitidan chetga chiqish paytlarida ba arilgan ishlar uchun qo’shimcha haq to’lash iradi.
Qo’shimcha ish haqi deb ishchi va xizmatchilarga ishlamagan vaqt uchun beriladigan to’lovlarga aytiladi. Qo’shimcha ish haqi mehnat to’g’risidagi qonunchili da o’zda to’tilgan bo’lib, ularga ta’til vaqtida to’lanadigan haq, davlat va amoa topshiri larini ba arish vaqtiga to’lanadigan haq, onalarning bolalarni emizish davri uchun to’lanadigan haq va boshqalar kiradi.¹¹
Asosiy ish haqi va qo’shimcha ish haqi bilan birgali da ish haqi fondini tashkil etadi. Unga raxbar, muhandis texnik xodimlarga va xizmatchilarga moddiy rag’batlantirish fondidan to’lanadigan mu ofotlar, ixtiro tashabbuskorlik va ta omillashtirish uchun to’lanadigan mu ofotlar, yo’l puli, sutkalik pullar, talabalarga beriladigan stipendiyalar kirmaydi.
Mehnatga to’lanadigan haqni to’g’ri belgilash maqsadida tarif tizimi qo’llaniladi.
Tarif tizimi uch qismdan iborat: tarif stavkasi, tarif setkasi, tarif-malaka bildirgichi.
Tarif stavkasi deb-vaqt birligi uchun to’lanadigan ish haqiga aytiladi.Ishchilarning tarif stavkasi ularning malakasi, mehnat sharoiti, haq to’lash sha li hamda sanoat tarmoqlari bo’yicha mar azlashtirilgan ravishda har hil belgilangan bo’ladi.
Tarif setkasi- mehnatga haq to’lashda mala ani hisobga olish, ya’ni har xil malakali ishchilarning ish haqida bo'lgan tafovutni belgilashda qo'llaniladi. Tarif set asida razryadlar ro’yxati va har bir razryadga tegishli koeffitsient eltirilgan bo’ladi. Tarif oeffitsienti ma'lum razryadning stav asi 1razryadning stav asidan ortiqligini o’rsatadi.1-razryadga 1 ga teng bo’lgan oeffitsient belgilanadi, qo’yilgan razryadlarni esa mehnatning malakasiga qarab oshib boradi.Sanoat xo’ ali yurituvchi sub’e tlarida hozir asosan 6 razryadli tarif set asi qo’llaniladi.
Tarif-malaka bildirgichi deb- sanoatning ma’lum tarmog’ida ba ariladigan ishlar turi va shu ishlarni bajarishda ishchilarning oldiga qo’yiladigan talablar ro’yxatiga aytiladi. U barcha tarif tizimining asosi bo’lib sanoat tarmoqlari bo’yicha tuziladi.
Mehnat munosabatlarini, shu umladan xodimlar mehnatiga haq to’lashni yuridi asosini mehnat to’g’risidagi qonuniy hu atlar, orxonalarning jamoat shartnomalari va boshqa muayyan me’yoriy hu atlar tash il etadi.
Daromadlarni o’paytirish va pulning qadrsizlanishi bilan bog’liq bo’lgan aholi zararlarini qoplash i timoiy afolatdagi yangili bo’lib hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab-quvvatlashda i timoiy sug’urta, pensiya fondi, bandli fondi va boshqa davlat bud etidan tashqari fondlari alohida o’rin egallaydi. Ularning tashkil etilishi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Barcha budjetdan tashqari fondlar maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa manbalar hisobidan tashkil etilib, davlat budjetidan ajralgan holda faoliyat o’rsatadi va muhim i timoiy tadbirlar va re alarni moliyalashtirishda foydalaniladi.
Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisoblashishlar buxgalteriya hisobi schyotlarining 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar» passiv schyotida yuritiladi. Mehnat va unga haq to’lash hisobi orxonaning hisob tizimida asosiy o’rinlardan birini egallaydi va u mehnatning son hamda sifati, iste’molga yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish ustidan operativ nazoratni ta’minlashga qaratilgan.
Хo’ ali yuritishning yangi sharoitida mehnat va unga haq to’lash hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-soliqlar va ish haqidan ushlanmalar ham qo’shilgan holda orxona xodimlari bilan mehnatga haq to’lashga doir hisob- itoblarni o’z vaqtida olib borish;
-hisoblangan ish haqi va sug’urtaga a ratmalar summasini xara atlar schyotlariga o’z vaqtida hamda to’g’ri o’t azib borishni ta’minlash;
-boshqarish va zaruriy hisobotlarni tuzish uchun mehnat va ish haqi bo’yicha o’rsat ichlarni operativ yig’ish va guruhlash;
-ishchi-xodimlar soni, ularning mehnat unumdorligi va ish vaqtidan foydalanishini doimiy nazorat qilishdan iborat.
Mehnatga haq to’lashda ishning sifatini, ishlab chiqarish normalarini ba arilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning ma’lum tartibini belgilash zarur. Dema , orxonada mehnatga haq to’lashni tash il etish biri-biriga bog’liq bo’lgan yuqorida ta’riflari berib o’tilgan uchta elementlar bilan aniqlanadi: tarif tizimi, mehnatni normalashtirish va mehnatga haq to’lash sha llari. Sifat jihatidan mehnat tarif tizimi bilan baholanadi, sarflangan mehnat miqdori normalashtirish bilan hisobga olinadi, ish haqi hisoblash tartibi esa mehnatga haq to’lash sha llari bilan aniqlanadi.
Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tarif set asi asos bo’lib hisoblanadi.
Ta’rif tizimiga quyidagilar iritiladi;
-bir soat yo i bir unli mehnatiga to’lanadigan haq miqdorini belgilovchi tarif stavkasi;
-haq to’lashda ish va ishchilarning mala asi turli razryadlari orasidagi munosabatlarini o’rsatuvchi tarif set asi;
-tarif-mala aviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif set asiga binoan ish va ishchining razryadi aniqlanadi.
Oddiy ishlar 1-razryadli ishchining tarif stav asi bilan to’lanadi. Mehnat mala asi dara asiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif koeffitsiyentiga, qarab qolgan razryadlarning tarif stav alari bu razryaddan ortiq bo’ladi. Тarif razryadi har bir ishlab chiqarish operatsiyasiga, har bir ish turiga tayinlanadi, shuning uchun ish bajarish normalarini hisobga olgan holda, ishbay ish haqini hisoblab topishda tarif stavkasidan foydalaniladi.
Mehnatga haq to’lash sha li, mu ofotlar, qo’shimcha haqlar, rag’batlantirish to’lovlari, asaba uyushma qo’mitasi bilan elishilgan holda, ish beruvchi tomonidan qabul qilinadigan jamoa shartnomasi bilan belgilanadi. Davlatning tarif stavkalari va okladlari korxonada ishchilarning malakasiga, kasbiga, ular tomonidan bajariladigan ishlar sharoitining murakkabligiga qarab baza sifatida foydalanilishi mumkin.
O’zR Vazirlar Mah amasining 2000-yil 20-iyuldagi 280-sonli qarori bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha yagona tarif set asi qabul qilingan bo’lib, unda mehnatga haq to’lash bo’yicha razryadlar tarif koeffitsiyentlari belgilangan. Quyida 2000-yili Vazirlar Mahkamasining 20 iyuldagi 280-sonli qarori bilan qabul qilingan yagona tarif setkasi mavjudbo’lib 2-jadval orqali tanishib chiqamiz.¹²