Toshkent Moliya inustituti talabasi Mamatov Azizbekning tayyorlagan mustaqil ishi. Toshkent 2022

---

Toshkent Moliya inustituti talabasi Mamatov 
Azizbekning tayyorlagan mustaqil ishi. 
 
TOSHKENT 2022 

---

Reja: 
1.Komil inson tarbiyasida dunyoqarashning o’rni. 
2.Daosizm va uning falsafiy ta’limoti. 
3.2017-2021 yillardagi O’zbekistonni yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar 
strategiyasida global muammolarning tavsifi. 

---

1.Komil inson tarbiyasida dunyoqarashning o’rni. 
Komil insonni tushuntirishda dunyoviy fikrning asosida nima yotadi? 
Prezidentimiz uqtirganidek, odam tabiiy omillarga ko‘ra, o‘zi mansub bo‘ladigan 
irq va elatni tanlay olmaydi. Lekin dunyoqarashini, axloqiy madaniyatini hech 
kimning tazyiqisiz va, ayniqsa, zo‘ravonligisiz o‘zi tanlab olishi mumkin va 
lozim. Modomiki, shunday ekan, mamlakatimizda huquqiy demokratik 
tamoyillarga asoslangan davlat, fuqarolik jamiyati qurish sari borayotgan 
ekanmiz, 
qanday 
dunyoqarashga 
asoslanishimiz 
kerak? 
Hozirgi zamon odamlari yashayotgan ijtimoiy muhitda asosan ikki yo‘nalishdagi 
– ilmiy – falsafiy va diniy – mistik dunyoqarash mavjudligi o‘z - o‘zidan ayon. 
Ularni bir biriga qarama – qarshi qo‘ymagan holda – shuni ta’kidlash kerakki, 
O‘zbekistonning asosiy qomusi – Konstitutsiyasida dunyoviy davlat qurish 
nazarda tutilganligi bois bog‘cha, maktab, oliy o‘quv yurtlari va boshqa 
muassasalardagi ta’lim - tarbiya tizimi jarayonida ilmiy - falsafiy dunyoqarash 
shakllantiriladi. 
Komil inson to‘g‘risidagi nazariya va uslubiyat metodologik jihatdan 
O‘zbekiston Prezidenti asarlarida, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, 
“Talim to‘g‘risida”gi Qonunda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida va boshqa 
hujjatlarda 
har 
tomonlama 
ishlab 
chiqilgan. 
Komillikning bosh mezoni insoniylik hisoblanadi. Insonning eng noyob 
fazilatlaridan biri uning komillikka intilishidir. Mehnat, aql, idrok, odob – axloq, 
odamlarga 
yaxshilik 
qilish 
– 
insonning 
oddiy 
fazilati. 
Har bir xalqning o‘zi yetuk allomalari, komil inson unvoniga musharraf 
bo‘lgan ajdodlari bor. Ularning mehnati, merosi avlodlar ko‘ksini g‘urur bilan 
to‘ldiradi. Xorazmiy, Farobiy, Farg‘oniy, Ibn Sino, Ismoil Buxoriy, Margiloniy, 
Beruniy, Ulug‘bek, Navoiy, Muqumiy va boshqalar inson qadr qiymatini hamma 
narsadan 
ustun 
qo‘yishga 
harakat 
qilganlar. 

---

Farobiy insonnig yaratuvchanlik qobiliyatiga yuksak baho beradi. U inson 
biologik mavjudot emas, balki aql zakovat sohibi ekanligini, o‘z mehnati bilan 
ijtimoiy mohiyat kasb etishini uqtiradi. Yusuf Xos Hojib ham insonga aql berib 
qo‘yilgan, shuning uchun ham yer yuzida har qanday mushkullikni oson yenga 
oladi, degan fikrni bildiradi. Navoiy dunyoda insonga qaraganda ulug‘roq 
kamolot yo‘q, deydi: “Menga ne yoru, ne oshiq havasdir. Agar men odam o‘lsam 
ushbu basdir.” 
Oila tarbiyasida doimiy ta’sirchan kuch oiladagi munosabat, oila muhiti, oila 
a’zolarining o‘zaro aloqasi, ota-ona, aka-uka va boshqalarning xulq-atvori, 
madaniy va siyosiy saviyasi, muomala madaniyati, oilaning daromadi, yashash 
sharoiti va boshqa holatlar bola kamolotiga ta’sir qiladigan asosiy omillardir. Oila 
qanchalik tartibli, yaxshi xulq-atvorli, uning a’zolarining o‘zaro munosabatlari 
samimiy bo‘lsa, oila tarbiyasi ham shunchalik samarali bo‘ladi. 
Tarbiyaning an’anaviy va zamonaviy turlari va usullari ko‘p, shulardan biri 
shajaraviy tarbiyadir. Bu tarbiya usuli ma’lum bir avloddan kelib chiqqan 
avlodlarning qarindoshlik darajasini izchillik bilan sanab ko‘rsatuvchi hujjatlarga 
asoslangan bo‘lib, bunda bolalarga ajdodlarining kimligi shajaranomalar orqali 
eslatib 
boriladi. 
Islomda har bir musulmon o‘zining yetti pushtini bilishi kerakligi 
ta’kidlanadi. Shajara tuzish ishini qayta davom ettirayotgan allomalardan biri 
faylasuf olim Omonulla Fayzullayev deyish mumkin. Tarixiy hujjatlarga 
asoslanib u kishi Shayx Zayniddin bobo Toshkandiy Ibn Shayx Shaxobiddin Abu 
Umar Suhravardiy shajarasini tuzdi.Omonulla Fayzullayev Shayx Zayniddin 
boboning 
45-avlodi 
ekanligi 
ma’lum 
bo‘ldi. 
Demak, Prezidentimizning so‘zlari bilan aytganda “Komil inson deganda 
biz,avvalo,ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan,xulq-atvori bilan o‘zgalarga 
ibrat 
bo‘ladigan 
bilimli, 
ma’rifatli 
kishilarni 
tushunamiz”. 
Hozirgi davr mustaqil davlatlar jahon hamjamiyatining vujudga kelishi va 

---

rivojlanishi moddiy omillar bilan birga ma’naviy omillarning roli ortib 
borayotganligi, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning tezlashuvi bilan xarakterlanadi. 
Vatanparvarlik fuqarolarning Vatan oldidagi burchlarini anglashning tabiiy 
holati. Millatchilik–voqelikning me’yor doirasiga to‘g‘ri kelmaydigan, alohida 
g‘ayritabiiy holati, o‘z millatiga oid qadriyatlarga notanqidiy, nomunosib 
munosabatdir, 
boshqa 
millat 
qadiryatlarini 
inkor 
etishdir. 
Shunday qilib, xalqimizning tub manfaatlariga, milliy g‘oyaning hayotiy 
kuchga aylanishi uchun kurash ayni vatanparvarlik namunasidir, chunki 
vatanning ravnaqiga xizmat qilmaydigan hech qachon milliy g‘oya bo‘la 
olmaydi, u Vatan ravnaqini belgilab beradigan tamoyillarni o‘zida aks ettirsagina 
kuch-qudrat 
manbayiga 
aylanadi. 
Insonparvarlikni odatda, insoniylik bilan tenglashtiradilar. Bu yetarli emas. 
Insonparvarlik fuqarolarning tub manfaatlari bilan bo‘g‘liq. U insonning qadr-
qimmati, odobi, axloqi, bilimi, kasbi-kori, jamiyatdagi o‘rni demakdir. Insoniylik 
va 
vatanparvarlik 
tushunchalari 
bir-birini 
to‘ldiradi. 
Shunday qilib,kishilar ma’naviyati takomilida vatanparvarlik va 
insonparvarlik tuyg‘ularining rivojlanishi mustaqil O‘zbekiston kelajagining 
muhim kafolati bo‘lib qolishi muqarrar.Komil inson tarbiyasi hamma davrlarda 
muhim ijtimoiy vazifa hisoblanib, yaxshi tarbiya koʻrgan insonga jamiyat boyligi 
deb qaralgan. Inson ziynati u egallagan bilimlari bilan oʻlchangan. Islom dini 
taʼlimotida bilimli insonlar yetuk deb sanalsa, mutafakkirlarimiz qarashlarida 
komil inson boʻlish uchun koʻpgina xususiyatlarni egallash lozimligi oʻz aksini 
topganini 
koʻrishimiz 
mumkin. 
Komil inson fazilatlarini oʻzida ifoda etgan asarlar sirasiga quyidagilarni 
kiritishimiz mumkin: Kaykovusning “Qobusnoma”, Sa’diyning “Guliston”, 
“Boʻston”, Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Abdurahmon Jomiyning 
“Bahoriston”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz 
Koshifiyning “Axloqi muxsiniy” va boshqalar. Bu asarlarning koʻpchiligida odil 

---

shoh va adolat, halollik va soflik, poklik, toʻgʻrilik, insonparvarlik, ma’rifatli 
boʻlish 
kabi 
insonning 
sharqona 
fazilatlari 
berilgan. 
Alisher Navoiyning “Nasoyim-ul muhabbat” asarida komil insonga xos 
xususiyatlar, uning sharqona fazilatlari sanab oʻtilgan. Bular qatoriga ulugʻ 
mutafakkir quyidagilarni kiritadi: tavba, halol luqma bilan qanoatlanish, oʻz 
kasbidan topib kun oʻtkazish, shariatga rioya etish, barchadan oʻzini kam deb 
bilish, hatto farzandlari, xizmatkorlariga qoʻpollik qilmaslik, chuchuk tilli boʻlish 
– yaxshi, muloyim tilli boʻlish, rahmdil, sahiy, mard, halim, xushhulq, sabrli, 
sadoqatli, vafoli boʻlish, rozi-rizolik bilan kun oʻtkazish, riyozat chekishdan 
qoʻrqmaslik 
va 
boshqalar. 
Shu tariqa oʻtmishda komil insonning oʻziga xos axloq kodeksi ishlab 
chiqilgan boʻlib, bu sifatlarga ega boʻlish har bir odamning orzu-armoni deb 
qaralgan. Komil inson haqidagi gʻoyalar katta ijtimoiy-axloqiy, ma’naviy 
ahamiyatga 
ega. 
Komil inson iymon va e’tiqodlilik, halollik va poklikning oliy timsoli. Biz 
hammamiz shunga intilib yashamogʻimiz lozim. Mustaqil Oʻzbekistonning bozor 
munosabatlariga oʻtish sharoitida iymonli boʻlish, halollik va poklik, vijdonli va 
diyonatli boʻlish nechogʻlik zarur ekanligi hammamizga ayon. Quyidagi ta’rifda 
komil insonning asosiy xususiyatlari har taraflama chuqur va teranlik bilan bayon 
qilingan: “Komil inson deganda, biz avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay 
oladigan, xulq-atvori bilan oʻzgalarga ibrat boʻladigan bilimli, ma’rifatli 
kishilarni 
tushunamiz”. 
Muxtasar qilib aytganda, sharq ma’naviy merosida ma’naviyat va 
ma’naviy barkamollik masalalariga katta e’tibor berilganligining asosiy 
sabablaridan biri inson va uning hayoti eng oliy qadriyat ekanligidadir. Sharq 
ma’naviyatida dunyodagi barcha ne’matlar insonning faqatgina yaxshi yashashi 
uchungina xizmat qilmogʻi shart ekanligi e’tirof etiladi. Chunki, bu ne’matlarning 
barchasi insonning moddiy ehtiyojlarini qondirishi mumkin, halos. Shuning 
uchun bu birlamchi masala emas. Masalaning avvali, insonning ulugʻligi hamda 

---

yuksak kamolatga yetishish orqali Komil inson martabasiga erishish yoʻlidir. 
Moddiy va ma’naviy hayot uygʻunligi eng toʻgʻri yoʻl ekanligi va bu bilan avlod 
tarbiyasiga ijobiy ta’sir koʻrsatadigan ma’naviy merosning ahamiyati juda katta 
ekanligi asoslangan. Holbuki, oʻsib kelayotgan avlod, komil inson boʻlish, 
halollik, toʻgʻrilik, poklik va adolat bilan kun kechirish kabi koʻpdan-koʻp 
olijanob fazilatlarning ma’no-mazmunini nafaqat chuqur anglash, balki ana 
shunday xususiyatlarga ega boʻlish, ularga doimo amal qilib yashash-
odamzotning ma’naviy boyligini, komilligini belgilab beradigan asosiy mezon 
sanaladi.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da shaxs kadrlar tayyorlash tizimining 
bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni 
amalga oshiruvchi, deb ko‘ rsatib o‘ tiladi. Demak, davlat tomonidan uning ta’lim 
xizmatlari iste’molchisi sifatida bilim olishi va kasb-hunarga ega bo‘ lishi uchun 
zarur shart-sharoit yaratiladi. O‘ z navbatida shaxs ta’lim xizmatlarining 
yaratuvchisi sifatida kasbiy malakaga ega bo‘ lgach, ta’lim, moddiy ishlab 
chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko‘ rsatish sohasida faoliyat olib borib, bilimi 
va tajribasini namoyon etadi. Bu esa ta’lim jarayonida aqlan rivojlangan, 
ma’naviy-axloqiy shakllangan, jismoniy yetuk, muayyan kasb-hunar asoslarini 
puxta egallagan, har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirishga 
jiddiy talablar qo‘ yadi 
. Shunga ko‘ ra, dastavval “shaxs”, “inson”, “barkamol shaxs” 
tushunchalarining 
mohiyatini 
aniqlashtirish 
taqozo 
etiladi.
Shaxs qator ijtimoiy fanlar, xususan, falsafa, psixologiya va sotsiologiya 
fanlarining o‘ rganish ob’ektidir. Falsafa shaxsni uning ijtimoiy ahvoli, faoliyati, 
bilish, ijod sub’ekti sifatida qarab chiqadi. Psixologiya shaxsni psixik holatlar, 
psixologik 
xususiyatlar, 
ijtimoiy-psixologik 
munosabatlar, 
shaxsning 
temperamenti, fe’l-atvori, qobiliyati, irodaviy fazilatlari va hokazolarning uyg‘ 
unligi 
asosida 
o‘rganadi.

---