Transport logistikasi

Modal tashish yuk birliklarini bir punktadan ikkinchi punktga harakatlanishini nazorat qilish yagona dispetcherlik markazidan amalga oshiriladigan tashish deb ataladi, bu transport vositasi sifatida faqat bitta shaxsning javobgarligini hisobga olishni nazarda tutadi. Bunda yuk amalda har xil transport turlari tashish vositalarida ketma-ket,parallel, hatto ularning kombinatsiyalari bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin.
YUk egasi uchun modal tashuvlarning qulayligini isbotlashning hojati yo‘q, chunki yuk tashish shartnomasi unga modal tashuv operatori bilan oddiy ikki tomonlama shartnoma deb hisoblanadi. Mul’timodal tashishlar 1950-1960 yillardagi konteyner inqilobi bilan bog‘liq ravishda sezilarli darajada rivojlandi.
1927 yilda bunday birlashma zarurligi haqidagi masalani ko‘targan Xalqaro savdo palatasining Stokgolm konferensiyasini hisobga olmaganda, XX asrning birinchi yarmi Mul’timodal yuklarni tashishni tartibga soluvchi me’yorlarni xalqaro birlashtirish uchun deyarli samarasiz edi. Biroq, xalqaro vaziyat yuklarning Mul’timodal tashuvlarni xalqaro-huquqiy tartibga solish bilan bog‘liq masalalarni hal etishga yordam bermadi.
1969 yilda Xalqaro dengiz qo‘mitasining Tokio konferensiyasida Tokio qoidalari deb nomlangan Mul’timodal tashishlar to‘g‘risida xalqaro konvensiya loyihasi ishlab chiqilgan. Tokio qoidalarida ko‘zda tutilgan g‘oyalar Xalqaro yuk ekspeditorlar uyushmalari assosiasiyalari (FIATA) (Mejdunarodnaya federatsiya ekspeditorskix assotsiatsiy), (ingl. International Federation of Freight Forwarders Associations, FIATA),, Boltiq va xalqaro dengiz kengashi (BIMKO) (angl. Baltic and International Maritime Council). Xalqaro havo transporti assosiasiyasi IATA) (angl. International Air Transport Association, IATA) neytral havo yo‘li avianakladnoyini ishlab chiqdi, bu esa aralash tashish er uchastkalarini ishlatish imkoniyatini nazarda tutadi.
1973 yilda Xalqaro savdo palatasi Tokio qoidalariga asoslangan Mul’timodal tashishlar hujjatiga oid xalqaro qoidalarni ishlab chiqdi. 1980 yil 24 mayda Jenevada BMT yuklarn xalqaro aralash tashish Konvensiyasi imzolangan bo‘lib, u hali kuchga kirmadi, chunki etarli davlatlar uni ratifikasiya qilish, qabul qilish, tasdiqlash yoki qo‘shilish yo‘li bilan kuchga kiritishni afzal ko‘rdilar. Birlashgan millatlar tashkilotining savdo va taraqqiyot konferensiyasi (YUNKTAD), asosan rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlarini ifodalashga qaratilgan bo‘lib, Konvensiyani uzoq muddatga tatbiq etishdan qoniqishmadi, 1991 yilda olib borilgan Mul’timodal tashuvlar hujjatlari bilan bog‘liq qoidalarni takomillashtirishga harakat qildi va keyinchalik Xalqaro savdo palatasi tomonidan tasdiqlangan. YAngi Qoidalar 1992 yil 1 yanvardan kuchga kirdi va 1995 yildan buyon mazkur Qoidalarning oxirgi ma’lum versiyasi amal qildi (YUNKTAD/MTP -(UNCTAD/ICC Rules 95).
Ushbu Qoidalar, o‘zlari o‘rtasida tuzilgan shartnomalarda ishlatadigan shaxslar orasida ham juda ommaviy bo‘lib, aralash tashishda tovarlar tashishini tartibga soluvchi mahalliy milliy huquqiy me’yorlarni yaratishda keng qo‘llaniladi. YUNKTAD/MTP qoidalari - agar xalqaro Mul’timodal yuk tashish shartnomasi taraflari ularni shartnoma bajarilishiga taalluqli me’yorlar deb hisoblasa, amal qiladi.
Tokio qoidalarida bayon etilgan eng qiziqarli fikr - bu Mul’timodal tashish vositasi – aralash tashish operatori (ATO) kabi o‘ziga xos xizmatni taqdim etish majburiyatini bajarishga mas’ul shaxsning huquqiy maqomini aniqlashdir.
Mul’timodal tashuvlar operatorining tasniflanishi yoki tipifikasiyasi ham ishlab chiqilgan:
1) dengiz kemalaridan foydalanish bo‘yicha ATO;
2) dengiz kemalaridan foydalanmaydigan ATO;
3) hech qanday transport vositalarini ekspluatasiya qilmaydigan ATO. ATO dengiz kemalari (Vessel operator, VO) - eng keng tarqalgan ATO turidir. Ushbu guruh o‘z ichiga transportning boshqa turlari, shuningdek, transport vositalari va suvlari, havo va avtomobil transporti, shuningdek transport terminallari va konteynerlar parklariga ega bo‘lmagan transport kompaniyalari ham kiradi.
Xorijda ular "kombinatsiyalashgan" (ingl. to combine - aralashtirish) yoki "Mul’timodal" (Mul’timodal so‘zlar birikmasi: multi — ko‘p, modal — tur, shakl) deb nomlanadi, bir xil transportda esa unimodal - bevosita aloqada tashish (temir yo‘l, suv transporti) deb ataladi.