У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги


Дунё тан олган куп у луг файласуфларнинг асарлари %ануз-



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

Дунё тан олган куп у луг файласуфларнинг асарлари %ануз- 
гача узбек тилида чоп этилмагани туфайли аксарият зиёли- 
лар, хусусан, ёшларимиз уларнинг гоявий царашлари билан 
яхши таниш эмас. Сократ ва Платон, Ницше ва Фрейд каби 
олимларнинг, %озирги замон чет эл файласуфларининг китоб- 
ларини щ м тушунарли килиб изох; ва шар^лар билан узбек 
тилида чоп этиш намотки, мумкин эмас...
Мана, мисол учун, Фрейднинг назарий карашлари, праг­
матизм ва экзистенциализм юялари, Бержаев ва бошкалар- 
нинг фалсафасидан ургансак фойдадан холи булмайди.
Ислом Каримов
Янги ва энг янги давр Рарбий Европа 
фалсафаси (XVII— XX асрлар)
К И РИ Ш
1. 
XVII аср фалсафасининг асосий хусусиятлари. 
Рарбий 
Европа мамлакатларидаги инкдлоблар Нидерландияда XVI аср­
нинг 60—70-йилларида, Англияда X V II асрнинг 40—80-йилла- 
рида булиб утди. Бу даврга келиб 
у р т а
аср давридаги жамият, 
эски тузум чукур иктисодий, сиёсий ва маънавий инк,ирозга 
учради. Буржуа миллатининг шаклланиши юз бера бошлади. 
Энди эски ишлаб чик,ариш муносабатлари ва монархия тузуми 
жамияти уз умрини яшаган булиб куринмасдан, балки гайрита- 
биий, гайриакдий, инсон табиати учун зид булиб курина бош­
лади. Янги давр мафкурачилари тан олмаган инсоннинг табиий 
масаласини уртага куябошладилар. Улар ижтимоий муносабат- 
лар инсоннинг чексиз тарак,к,иётга эришувига ишонч хосил 
килиб, унинг асосий кучи маърифат, фан ва инсон ак/ш деб 
хисоблайдилар. Бу даврда мафкурада жуда куп илмий жи\атдан 
исботланмаган жихатлар мавжуд эди. Лекин ана шу хаёлий, 
содда, баъзан диний шаклга уралган тасаввурларда купинча 
халк, оммасининг орзу-умидлари ётарди. Уша даврнинг илгор 
олимлари ва мутафаккирлари саноат ривожланишининг эх,тиё- 
жи ва манфаатларини акс эттирганлар. Ишлаб чикариш кучла- 
рининг ривожланиши ва у билан боглик, булган илмий кашфиёт­
лар янги жамиятнинг маънавий нуфузини яна хам оширди. 
Табиатшуносликнинг ривожланиши уша тарихий даврда саноат 
ишлаб чик,ариш тарак,к,иёти билан боглик, равишда табиатшу- 
нослик олдига узи томонидан эришилган материални, табиий 
бойликлар, хайвонот ва усимлик дунёсини тахлил к,илиш вази- 
фасини куярди. Янги давр фалсафаси олдинги даврга нисбатан 
катта кддам ташлади. Масалан, уша давр буюк файласуфларидан 
бири Ф. Бэкон шундай деган эди: «Моддий дунё, мамлакатлар,
www.ziyouz.com kutubxonasi


денгизлар, сайёралар жуда кенгайган холда инсонларнинг маъ­
навий дунёси эски чегаралар билан уралиб колиши шарманда- 
ликдир». Бу даврда саноат, техника ривожланади. У билан мус­
тахкам алокдда тажрибавий табиатшунослик хам ривожланади. 
Уша давр табак,алари файласуфларининг дунёкарашлари нисба­
тан илмий характерда булиши асосан шунга боглик булган. Бу 
буржуазия учун зарур эди. Техниканинг назарий асоси булган 
табиатшуносликни кувватлаш ва ривожлантириш билан жами- 
ятнинг хукмдорлари бундай дунёк,арашни кувватларди. Лекин 
уша даврдаги антифеодал царашлар купинча диний крбикда 
уралган эди, чунки ахолининг асосий кдсми, жумладан, буржу­
азия хам дин ва диний ислохот натижалари билан коникарди. Бу 
диний ислохотлар натижасида лютеранчилик, пуританизм, кал- 
винизм ва бошка мазхаблар келиб чикдан. X V II—X V III аср 
фалсафаси олдида янги вазифалар турарди. Бу вазифалардан 
бири — фалсафанинг бошка фанлар билан муносабатидан ибо- 
ратдир. Агар аввал фалсафа ва табиатшунослик уртасида аник, 
фарк, булмаган булса, эндиликда фалсафа билан биргаликда, 
табиий фанлар хам ривожланди. Улар табиат ходисаларини ало­
хида текшириш усулларини ишлаб чик,а бошладилар. Ягона фан- 
дан айрим, табиий-илмий фанларнинг (механика, астрономия, 
физика) ажралиб чикиши табиатшуносликнинг хам, фалсафа­
нинг хам ривожланиши учун катта ахамиятга эга эди. Янги давр 
файласуфлари билишнинг умумий усулини ишлаб чик,иш маса- 
ласига катта ахамият бердилар. Улардан бири математик хулоса 
ва исбот усулларини умумлаштиришга харакат к,илса, иккинчи­
си табиатшуносликдаги эмпирик текшириш усулини фалсафага 
татбик, кдлишга харакат килган. Шу муносабат билан фалсафа 
олдида хиссий ва акдий билиш муносабатини ишлаб чик,иш 
вазифаси турарди. Шундай килиб
янги давр фанида турли 
анъаналарни фалсафий ифодаловчи сенсуализм ва рационализм 
бир-бирига карши чикади ва шу билан бирга бир-бирини тулди- 
ради. Илк инкдлоблар даврида хатто энг илгор мутафаккирлар- 
нинг дунёк,араши хам чегараланган эди. Бу давр фалсафаси 
табиатни тугри талкдн кдлган булса хам, ижтимоий хаётни 
илмий тушунишга кддир булмаган метафизик, механистик фал­
сафа эди. X V II—X V III аср фалсафасининг гносеологик илдизла- 
ридан бири шу эдики, уша давр табиатшунослиги асосан меха­
нистик характерда эди, иккинчидан табиат хакддаги фанлар 
етарли даражада ривожланмаган эди, табиатдаги жуда куп алок,а 
ва к,онунлар хали текширилмаган эди. X V II—X V III аср фалсафа­
сининг маълум даражада илохиёт кобигига уралганлиги ва ноиз- 
чиллиги шу билан б о т и к эдики, хали феодал муносабатлар ер 
шарининг купчилик кисмида хукмронлик кдлиб, ривожланган 
мамлакатларда мухим уринни эгалларди. Бир неча мамлакатлар- 
да буржуазия хали заиф эди. Уз кучига ишонмаган, купинча 
турли муросалар билан уз мавкеини мустахкамлашга уринарди. 
Шу билан бирга X V II—X V III аср фалсафаси канчалик чеклан­
ган ва ноизчил булмасин у инсоният маънавий тараккиётида
www.ziyouz.com kutubxonasi


катта роль уйнади. Бу х,ол Декартнинг космологик физикаси ва 
Ф. Бэконнинг иссиклик материя булакчалари хакидаги таъли- 
мотларида уз ифодасини топган. Уша давр табиатшунослиги- 
нинг асосий эътиборида фазовий жисмлар ва ер массаси меха- 
никаси турар эди. Бу даврга келиб, механика хам математика 
сингари кенг ривожланган эди. Натижада бутун табиатшунос- 
ликка механик характер беради. Табиатшуносликда механика- 
нинг ривожланишига сабаб асосан техника талаби булган. Хара- 
катнинг механик шакли уша даврда мавжуд булган харакат 
шаклларининг энг одцийси эди. Шу даврга келиб табиатшунос- 
ликнинг бошка сохалари хам ривожлана бошлади. X V II асрнинг 
бошида бир нечта магнитизмга оид илмий асарлар дунёга келди. 
Ёрукиикнинг тахминий тезлиги аникданди. Умуман XVTI асрга 
келиб физика мустакил фан сифатида шакллана бошлади. Энди 
алхимикларнинг фалсафий таълимотлари орк,а уринга ута бош­
лади. Химикларнинг эътибори купрок, амалий вазифаларга, ху- 
сусан тиббиёт ва металлургия томонидан илгари сурилган вази­
фаларга каратилган эди. Химиянинг ривожланишида айникра, 
Англия физиги ва химиги Бойлнинг хизмати катта булган. Таби- 
атшуносликнинг механистик характери фалсафага катта таъсир 
курсатди. Натижада XVII аср фалсафаси асосан механистик ха- 
рактерда булиб колди. XVII аср охирида И. Ньютон бошчилик 
килган янги механистик оким пайдо булди. Ньютон механика- 
сининг асосий тушунчалари шундай юзага келган: Ньютон таъ­
лимотида замон ва макон факат материя ва харакатдан ажралиб 
колмасдан, балки бир-биридан хам ажратиб куйилади. Бу мате­
рия борликнинг асосий шакллари хисобланиб, Ньютон томо­
нидан объектив мавжуд деб тушунтирилади. Умуман Ньютон 
томонидан ишлаб чикилган дунёнинг тузилиши хакидаги таъ­
лимот шундай: коинот айрим бир-биридан ажралган, узаро 
бир-бирига интилувчи жисмлардан иборат, улар механик бир- 
бирига таъсирда буладилар. Бу жисмларнинг харакати мустах- 
кам механик сабабийлик характерда ва мутлак буш маконда 
содир булади. Ньютон таълимотича, дунё тарихий жихатдан 
узгармас, физик дунё тузилишида ривожланиш гоясига хеч кан­
дай урин йук. Дунё тугалланган механик характерга эга. Ньютон 
Куёш атрофидаги планеталарнинг харакатини анализ килиб, 
Куёшни узгармас деб хисоблаб, шундай савол куяди? Куёш 
системаси кандай килиб харакатга келган? Планеталарнинг элип- 
соид харакатини у мураккаб хисоблаган ва шунинг учун оддий 
Харакатларга булинувчи деб хисоблаган. Улардан бири орбитага 
оид. Ньютон таълимотича, бу ажралувчи таълимотнинг хар бири 
махсус куч туфайли содир булади. Ньютоннинг бутун механик 
консепциясидан келиб чикувчи биринчи туртки хакидаги фал­
сафий хулоса метафизик табиатшуносликнинг чекланганлиги- 
ни, карама-каршилигини курсатиб беради. Лекин бу чегаралан- 
ганликка карамасдан у томондан яратилган механика табиатшу­
носликнинг катта ютуги булган.
Маърифатпарварлик уша даврда Барбий Европа тафаккурига
www.ziyouz.com kutubxonasi


хос \одиса эди. Барча Иарбий Европа мамлакатлари каби Англия- 
даги маърифатпарварлик уша даврда энди кучга тулиб келаёт- 
ган, уз даврига нисбатан илгор хисобланган янги табакаларнинг 
уз олдига куйган талабига жавоби эди.
Инглиз маърифатпарварлари Европадаги бошк,а мамлакат- 
лардаги каби чукур илдиз отган диний мафкурага к,арши чи- 
кдшди ва биринчи навбатда эски ижтимоий тузум билан боглик, 
булган барча бидъатларга к,арши каттик, кураш бошладилар. Маъ- 
рифатпарварлар табиатшунослик фанлари билан каттик боглан- 
ган эдилар. Улар имон билан онгни бир-бири билан к,иёслаб, 
шак-шубхага урин к,олдирмайдиган онгни химоя килдилар. Инг­
лиз маърифатпарварлигида деизм мухим роль уйнаган.
X V III аср француз фалсафаси фалсафий тафаккур тарихида 
мухим роль уйнайди. У инсониятнинг маънавий равнак,и тарихи­
да, илм-фан ва акдий камолотнинг бурилиш нукталаридан би- 
ридир.
X V III 
аср француз фалсафасининг мохияти, ахамияти хакида 
гапирганда, албатта, унинг келиб чик,ишига сабаб булган ижти- 
м оий-сиёсий, табиий-илмий ва гоявий ок,имлар хакида хам 
тухталиб утмок, зарур.
Биринчидан, X V III асрда Францияда умри тугаётган эски 
тузум билан ривожланиб келаётган янги тузум уртасидаги кураш 
кескинлашди. Гарчи капиталистик ишлаб чикариш усулининг 
ривожи мамлакатнинг ик,тисодий хаётида тобора устуворлик 
мак,омини эгаллаб борса-да, лекин мамлакатнинг сиёсий хаёти­
да хукмронлик мавк,еини хамон дворянлар ва рухонийлар эгал­
лаб турардилар.
Франциядаги мавжуд тузум кишиларнинг к,онун олдидаги 
тенглигини инкор этарди. Сиёсий хуку к, ва озодлик хукмрон 
табак,алар учун мавжуд эди. Капиталистик таракдиёт, буржуа 
ик,тисодий кудратининг мустахкамланишига феодал муносабат- 
ларнинг бутун тизими мухим тусик, булиб к,олаётган эди.
Ш унинг учун мамлакат ик,тисодий хаётида тобора хукмрон­

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish