|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM VAZIRLIGI
NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
Filologiya fakulteti
Lingvistika (o‘zbek tili) 1-kurs
magistranti Umarova Kamolaning
Nazariy tilshunoslik masalalari fanidan
“Lingvistik paradigmalar. Antroposentrik
paradigma” mavzusida tayyorlagan
ORALIQ NAZORATI
Namangan
LINGVISTIK PARADIGMALAR. ANTROPOSENTRIK PARADIGMA
REJA:
1. Paradigma haqida tushuncha
2. Lisoniy paradigma turlari
3.
4.
− L.S. Vigotskiy ta’limoti;
− A. R. Luriya modeli;
− Blosnskiy modeli.
5.
Tayanch so‘z va iboralar: assosiatsiya, sistema, struktura, paradigma, paradigma a’zosi, Ferdinand de Sossyur, fonologik paradigma, morfemik paradigma, morfonologik paradigma, leksik paradigma.
Paradigma lingvistik tushuncha sifatida barcha fanlarda qo‘llanadigan sistema tushunchasi bilan bog‘lanadi.
Til va nutq birliklari orasidagi muhim farqlardan yana biri til birliklarining tanlanishga imkon beradigan paradigmalarda, nutq birliklarining esa tanlanish asosida birin-ketinlikda birlashadigan hosilalar – sintagmalarda voqe bo‘lishidir. Lisoniy birliklar bir-birini eslatib turish xossasiga ega. Masalan, [a] fonemasi [o] fonemasini, [u] fonemasi [o‘] fonemasini, [i] fonemasi [e] fonemasini eslatadi. Lekin [a] fonemasi dabdurustdan [q] yoki [g‘] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim – unlilar va undoshlar tizimiga kiradi. Bir-birini eslatuvchi birliklar umumiy
o‘xshash belgilarga ega bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida kelishik shakllarining umumiy belgisi “so‘zni so‘zga bog‘lash”, ammo ular farqli belgilarga ham ega bo‘lmog‘i shart, ya’ni qaratqich kelishigi otni otga (kitobning varag‘i, quyonning yuragi, bulbulning ovozi kabi), tushum kelishigi otni fe’lga (maktubni o‘qimoq, sevgini asramoq, tog‘larni tomosha qilmoq kabi) bog‘laydi. Yoki unli fonemalar “sof ovozga egalik” umumiy belgisi ostida birlashadi. Ammo ular farqli belgilarga ham ega: [a] lablanmaganlik, [o] lablanganlik farqlovchi belgilariga ega.
Umumiy belgilari asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har biri o‘ziga xos belgilari bilan boshqasiga qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi paradigma deyiladi. Paradigmani tashkil etuvchi birliklar paradigma a’zolari deb yuritiladi. Paradigmada kamida ikkita a’zo va ular bir lisoniy sathga mansub bo‘lishi shart. Bir paradigma a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat paradigmatik munosabat deyiladi.Chunonchi, otlarning egalik affikslari orasidagi paradigmatik
bog‘lanishni ko‘raylik. Paradigma qatorida olti affiks bo‘lib, ularning har biri “narsa-buyumning shaxsga qarashliligi” ma’nosi ostida birlashadi. Ayni vaqtda ularning har biri o‘zining xususiy ma’nosiga ega, ya’ni ma’lum predmetning birlik yoki ko‘plikdagi shaxs turlaridan aynan biriga qarashlilikni ifodalash bilan bir-biridan farq qiladi va shu jihatdan o‘zaro oppozitiv sanaladi:
[- im] ~ [- imiz]
[- ing] ~ [- ingiz]
[- i] ~ [- lari]1
Paradigma - bir xil leksemaga mansub, ammo grammatik ma’nolari turlicha
bo‘lgan so‘zlarning tartiblangan to‘plamidir. “Paradigma” atamasi yunoncha “parάδεiγma” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, tarjimasi “namuna, namuna, model” degan ma’nolarni ifodalaydi.
Birinchi marta “paradigm” atamasi XIX asr oxiri – XX asr boshlaridagi
shveytsariyalik tilshunos Ferdinand de Sossyur tomonidan bir xil xususiyatlarga ega bo‘lgan elementlar sinfini belgilash uchun ishlatilgan.
Tilshunoslikdagi paradigma ma’lum bir leksemalar sinfi uchun grammatik
ma’noning o‘zgarishini (holatlar, sonlar, jins va boshqalarni) namoyish etishga imkon beradigan jadvallar shaklida ishlab chiqilgan (ya’ni bitta so‘zning turli shakllarini o‘zgartirmasdan ma’nosi). Paradigmalar Yevropa tillarida ham qo‘llaniladi. Masalan, ingliz tilida noto‘g‘ri fe’llarni quyidagi shakllar bilan bog‘lashingiz mumkin:
Infinitive - go;
Oddiy o‘tgan zamon fe’l - went;
O‘tgan zamon sifatdoshi - gone.
Agar lingvistik birliklar taqqoslash va qarama-qarshilik munosabatlari bilan
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan elementlardan tashkil topgan tizim sifatida qaralsa, unda bu holda paradigmatika sodir bo‘ladi.
Morfologik nazariyalarni o‘rganadigan ba’zi tilshunoslarning fikriga ko‘ra,
paradigmalar morfologiyaning markaziy tushunchasi bo‘lib, so'zni alohida morfemalarga ajratish ixtiyoriy ma’noga ega.2
Paradigma haqidagi ilk tasavvurimizni shakllantirish uchun borliqdagi bir dalilga murojaat qilamiz.
Qo‘limizda bir shoda har xil kalit bor. Qulfni ochish uchun ularni birma-bir qulfga tiqib ko‘ramiz. Natijada bittasi tushadi va qulf ochiladi. Ana shu kalitlar shodasini paradigmaga qiyoslash mumkin. Kitob... berdi gapi bamisoli qulf. Uning teshiklariga kelishiklardan biri tushadi. -ning, -ni, -da qo‘shimchalarini birma-bir qo‘yib ko‘ramiz. Qurilmaga tushum kelishigi shakli -ni tushadi.
Umumiy belgisi asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har biri o‘ziga xos belgisi bilan boshqasiga qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar sistemasi paradigma deyiladi (paradigma grekcha paradeigma - “misol”, “namuna” degan ma’nolarni bildiradi)3
Har qanday lisoniy sistema, bir vaqtning o‘zida, lisoniy paradigma sanaladi. Grammatik kategoriyalar ham lisoniy paradigma ko‘rinishlaridan biri. Paradigmani tashkil etuvchi lisoniy birlik paradigma a’zosi deb yuritiladi. Paradigma kamida ikkita a’zodan iborat, ular, asosan, bir lisoniy sathga mansub bo‘ladi.
Ferdinand de Sossyur lisoniy paradigma tarkibidagi, boshqacha aytganda, lisoniy birliklar orasidagi paradigmatik (assotsiativ, bir-birini eslatib turish, o‘xshashlik) munosabatini lisoniy birlik uchun eng asosiy munosabat sifatida baholagan.
Bir paradigma tarkibiga kiradigan birliklar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak:
Do'stlaringiz bilan baham: |
