Умумий психология академик А. В. Петровский таҳрири остида

Психологиянинг асосий методлари
Барча табиий ва ижтимоий фанлар сингари психология ҳам бундан кейинги тах.лилни тақозо қилувчи фактларни тўплашнинг иккита методига — ўз навбатида катор шакллари мавжуд бўлиб, уларнинг моҳиятини ўзгартирмайдиган кузатув ва эксперимент ўтказиш методларига эгадир. Психологияда илмий билишнинг ушбу воситалари мавжудлиги (гарчи бу ҳар қандай фанда, умуман олганда, тамомила ва ўз-ўзидан тушунарли деб ҳисобланса ҳам) ни алоҳида таъкидлаш зарурати шундай келиб чиқадики, идеалистик психология юқорида баён этилган сабабларга кура, кузатувни ўз-ўзини кузатиш (интроспекция) билан чеклаб, психологик тадқиқотда, айниқса олий даражадаги психик жараёнларни ўрганишда, экспериментнинг бирон-бир жиддий роль ўйнашини инкор этиб келди.
Кузатув агар у ташки ходисаларни тасвирлаш билан чекланибгина қолмасдан, балки ушбу ҳодисаларнинг психологик табиатини изоқлаб бериш даражасига кўтарилса, психик тадқиқот методи бўла олади. Кузатувнинг моҳияти психологик фактларни факат ҳисобга олишдан эмас, балки бу психологик фактларнинг сабабларини илмий нуқтаи назардан изоҳлаб беришдан иборатдир. Фактларни ҳисобга олиш билан турмушдаги оддий кузатувлар деб аталмиш кузатишлар чоғида шуғулланиладики, киши у ёки бу ишлар, хатти-ҳаракатларнинг сабабларини тусмол билан изоҳлайди. Турмушдаги кузатувлар илмий кузатувлардан аввало ўзининг тасодифийлиги, уюшмаганлиги ва режасизлиги билан фарқ қилади. Унда психик фактнинг ҳосил бўлиши ва унинг кечишига таъсир қиладиган барча муҳим шарт-шароитлар камдан-кам ҳисобга олинади. Бироқ турмушдаги кузатувлар сон-саноқсиз равишда ўтказилиб туриши ва мезон сифатида ихтиёрида кундалик тажрибанинг мавжудлиги важида оқибат натижада баъзан психологик донишмандликнинг рационал мағзини хадя этади. Турмушдаги сон-саноқсиз психологик кузатувларнинг натижалари мақол ва маталларда мужассамлашган ва ўрганиш учун муайян қизиқиш туғдиради.
Илмий психологик кузатув турмушдаги кузатувдан фарқли ўлароқ, хулқ-атвор ва фаолиятнинг кузатилаётган фактини тасвирлашдан унинг ички психологик моҳиятини тушунтириб беришга муқаррар ўтилишини тақозо этади. Қузатув жараёнида ҳосил бўладиган гипотеза ана шу ўтишнинг шакли ҳисобланади. Уни текшириш ёки рад этиш эса кейинги кузатувларда хал бўлади. Психологик кузатувларнинг жиддий муҳим талаблари аниқ планнинг бўлиши ва шунингдек олинган натижаларнинг махсус кундаликда қайд этилишидан иборат.
Фаолият мақсулини психологик жихатдан таҳлил этиш кузатув турларидан ҳисобланади. Бу ҳолда фаолиятнинг бамисоли ўзи эмас, балки унинг махсули ўрганилаётгандай бўлади, лекин амалда ҳаракат натижасида юзага чикадиган психик караёнлар ўрганиш объекта ҳисобланади. Жумладан, болалар психологиясида болалар чизган расмларни ўрганиш катта роль ўйнайди. Шахсни турли хилдаги фаолият жараёнида кузатувда ҳосил бўлган эркин характеристикаларни умумлаштириш методи ҳам шулар жумласига киради.
Янги психологик фактларга эга бўлишнинг ва объектив тарзда илмий билишнинг асосий воситаси — эксперимент методидир. Фақат кейинги юз йил мобайнида исихологиядаги мавқега эга бўлган бу метод ҳозирги пайтда психологик билимларнинг бош таъминотчиси ва кўпгина назариялар учун негиз бўлиб хизмат қилмоқда.
Кузатишдан фарқли ўлароқ, психологик эксперимент тадқиқотчининг синалаётган фаолиятга фаол аралашуви мумкинлигини назарда тутади. Жумладан, тадқиқотчи психологик факт аниқ намоён бўлишига, унинг экспериментчи хоҳлаган йўналиш бўйича ўзгартирилишига, ҳар жиҳатдан тадқиқ қилиш учун бир неча марталаб такрорлаиишига имкон берадиган шарт-шароитни яратади.
Эксперимент методининг иккита асосий тури фарқланади: лаборатория эксперимента ва табиий эксперимент.
Лаборатория экспериментининг характерли белгиси фақат унинг лаборатория шароитларида махсус психологик асбоб-ускуналар ёрдамида ўтказишларида ва синалувчининг хатти-харакатлари йўл-йўриққа биноан содир бўлиши билангина эмас, балки синалаётганлигини биладиган синалувчи (гарчи, одатда, синалаётган киши экспериментнинг моҳияти нимадан иборатлигини, конкрет нимани ва нима максадда тадқиқ килишаётганини билмаса ҳам) кишининг муносабати билан ҳам белгиланади. Лаборатория эксперименти ёрдамида диққатнинг хоссаларини, идрок, хотира ва бошқаларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ қилиш мумкин. Ҳозирги пайтда лаборатория экспериментини кўпинча шундай тарзда ўтказишадики, унда одам одатдаги шароитларда бажариши мумкин бўлган фаолиятнинг баъзи психологик жихатлари моделлаштирилиб қўйилади. Жумладан, экспериментда анчагина ҳиссий зўриқиш вазияти моделлаштирилиб, унинг жараёнида синалувчи, масалан, касби-кори учувчи бўлган киши англанилган ечимлар кабул қилиши, юксак даражадаги уйғунликни такозо этадиган мураккаб ҳаракатлар килиши, приборлардаги кўрсаткичларга муносабат билдириши ва ҳоказолар белгилаб қўйилган бўлиши мумкин.
Табиий эксперимент (биринчи марта 1910 йилда А. Ф. Лазурский таклиф этган) мўлжалланганига кура, эксперимент ўтказилаётганини биладиган синалувчида ҳосил бўладиган зўрикишга йўл қўймаслиги ва тадқиқотни одатдаги, табиий шароитларга (дарс, суҳбат, ўйин, уй вазифаларини бажариш ва бошқалар) кўчириши лозим.
Материални ёдлашнинг самарадорлиги уни узоқ вақт хотирада сақлаб қолиш тўгрисидаги кўрсатмага боғлиқлигини тадқиқ қилиш табиийга мисол бўла олади. Уқувчилардан бир гуруҳи ўрганилиши лозим бўлган материал билан таништирилади ва бунинт устига ўқитувчи ушбу материал юзасидан эртасига сўралишини айтади. Бошқа бир гуруҳда эса ўқув материали худди шундай тарзда ўтилиб бўлгач, ўқувчиларга ўтилган дарс бир хафтадан сўнг сўралиши айтилади. Ҳакиқатда эса ҳар иккала гуруҳда ҳам кузатувчилардан икки ҳафтадан кейин сўралган. Ана шу табиий эксперимент жараёнида материални узоқ вақт хотирада сақлаб қолишга мўлжалланган йўл-йўриқнинг афзалликлари аниқланди.
Психологик-педагогик тадқиқот вазифаларини бажарадиган табиий эксперимент психолого-педагогик эксперимент деб аталади. Ҳар хил ёш босқичларида ўқувчиларнинг билиш имкониятларини ўрганишда, ўқувчи шахсини шакллантиришнинг конкрет йўлларини аниқлашда унинг роли бениҳоя каттадир.
Хозирги пайтда лаборатория эксперименти билан табиий экспериментнинг бир-биридан фарқи жуда ҳам шартли бўлиб, улар мутлақлаштирмаслиги керак.