Universiteti iqtisodiyot fakultiteti makroiqtisodiyot kafedrasi mehnat iqtisodiyoti

Mehnat -insonning, to’g’rirog’i ishchi kuchining ma’lum maqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni bo’lib, ishchi kuchi tushunchasidan tamomila farqlanadi. Dastlab inson o‘z harakatlarining maqsadini aniqlaydi. Maqsadning mavjud bo'lishi ongli mavjudot bo‘lgan insonning mehnatini, masalan, ot yoki mashina bajaradigan ish tushunchasidan ajratib turadi. Maqsadga ega bo‘igan inson tabiat mahsuli bug'doy yoki javdar, yog'och yoki loy, paxta tolasi, jun yoki teridan foydalanib, yangi mahsulot yaratadi, ya’ni o‘z organizmining jismoniy va aqliy quwatidan foydalanib, mehnat harakatlarini ongli ravishda va izchillik bilan bajaradi.⁷
Ijtimoiy-iqtisodiy turmushda mehnat tushunchasi bilan bir qatorda ish tushunchasidan ham keng foydalaniladi.
Ish - tabiat va inson tomonidan birlashgan kuchlarning obyektiv natijasidir
Ish kuchi - bu shaxsning mehnat jarayonida foydalanadigan jismoniy va ma'naviy qobiliyatlari majmui.⁸ U jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir.
Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir. Yer, suv, xomashyo va boshqa turli materiallar mehnat predmetining asosiy turlarini tashkiletadi.
Mehnat ob'ektlari - u yoki bu o'zgarishlarga duchor bo'lgan va foydalanish qiymatiga aylanadigan tabiat mahsulotlari. Mehnat ob'ektlariga yer va uning osti boyliklari, o'simlik va hayvonot dunyosi, xom ashyo va materiallar, energiya va axborot oqimlari va boshqalar kiradi.
Mehnat vositalari - ishlab chiqarish qurollari bo'lib, ular yordamida inson mehnat predmetlarida (mashinalar, jihozlar, asbob-uskunalar, asboblar va boshqalar) harakat qiladi.
“Mehnat jarayoni” - bu yangi foydalanish qiymatlarini yaratish uchun ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalarini birlashtirish va iste'mol qilish jarayoni. Mehnat jarayoni turli xil mehnat sharoitlari bilan tavsiflangan ma'lum bir muhitda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, mehnat jarayoni uning uchta asosiy elementining mexanik birikmasi, balki ularning hal qiluvchi omili bo'lgan organik birligidir. Mehnat jarayonida inson mehnat vositalari yordamida mehnat ob'ektida oldindan rejalashtirilgan o'zgarishlarni amalga oshiradi. Mehnat jarayonining natijasi mehnat mahsuli hisoblanadi.
Insonning mehnat ob'ektlari va mehnat vositalari bilan o'zaro munosabati mashina va mehnat jarayonlarini avtomatlashtirish va texnologiya darajasi bilan oldindan belgilanadi. Ma’lumki, mehnat inson hayoti va taraqqiyotining asosidir. Mehnatga bo'lgan ehtiyoj inson tabiatining o'ziga uning mavjudligining tabiiy sharti sifatida xosdir. Jamiyatdagi roli nuqtai nazaridan mehnat ham xuddi shunday zarur.
Inson mehnati ham mehnat sotsiologiyasining obyektidir. Asosiy ish funktsiyalariga quyidagilar kiradi:

• 
  mehnat inson hayoti sharoitlarini belgilaydi;
  
• 
  mehnat ijtimoiy boylik manbai;
  
• 
  mehnat ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining elementidir;
  
• 
  mehnat insonni shakllantiradi va uning shaxs sifatida rivojlanishini belgilaydi.
  

Mehnat munosabatlari o'ziga xoslik manbai hisoblanadi: ular orqali odamlar o'zlarini sinf, maqom, ta'sir nuqtai nazaridan belgilaydilar, ijtimoiy ierarxiya va guruh birlashmalarida o'z o'rnini o'rnatadilar. Bundan xavfsizlik, tegishlilik, ijtimoiy tan olish va tushunish hissi o'sadi.
Mehnat oiladan tashqarida ijtimoiy aloqalarni yaratadi, shaxslararo muloqotni boyitadi. Shuningdek, u odamlarning muntazam maqsadli faoliyatini tashkil etadi.. Mehnat kasbiy mahorat va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi, o'z-o'zini hurmat qilishni oshiradi, ishonch va xavfsizlik hissi yaratadi, psixologik vaqtni tuzadi, kunni to'ldiradi va tashkil qiladi
Mehnat - maqsad manbai, u insonni dunyo bilan, boshqa odamlar bilan bog'laydi. Mehnatni yo'qotish borliqning ma'nosizligini his qilishga olib keladi. U daromad manbai va hayotingizning borishini nazorat qilish vositasidir.