Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

УЗБЕҚЛАР ШАЖАРАСИ ВА АВЛОД-АЖ ДОДЛАР
МУАММОСИ
Ж аҳонда ўзини сбф, аралаш м аган деб д аъ во қила- 
диган бирор элат ёки хал қ йўқ. Чунки ҳар бир этнос 
узоқ тарихий давр давомида турли элатлар билан ало- 
қада, баъзан бир жойДан иккинчи жойга кўчиб, бошқа 
эгнослар билан аралаш иб уларни ўзнга сингдириб ёки 
таркибий қисм қилиб олиш натижасида ш аклланиб кел- 
ган. ТарихДан маълумки, асрлар давомида д ав л а тл а р
таш кил тоииши бйлан катта- кичик урушлар бўлиб қуд- 
ратли ҳокимлар ож изларни босиб олиб ўзига бўйсун- 
дирганлар, элатларнинг 
эса аста-секин 
объектнв ва 
субъёктив омиллар орқали бирининг бирига сингиб ке- 
тиш иға сабаб бўлган. Бундай ҳолатни жуда ҳам бой, 
хилма-хил ф ожиали ва ижобий воқеаларни кўрган, тур- 
ли истилочилар томонидан босиб олиниб, ғайри эл ат 
ва давлатларнинг таъсирига ўтган, аммо ўзииинг кўп 
асрлик тарихй давомида мйллий хусусиятларини сақ- 
л а б келган ўзбёклар ҳ ам 'б о ш д ан кечирган.
Афсуски, тарихий м аълум отлардан бехабар ёки тор 
доирадаги м анбаларга таянган айрим м уаллиф лар ўз- 
бек, тож ик ва бошқа Урта Осиё халқларини ф ақ ат ўз 
қобиғида пайдо бўлган деган ғайриилмий ф икрларни 
тарғиб қилиб, миллатчилик туйғуларига таъсйр қиЛмоқ- 
д ал ар . М интақада мустақил давл атл ар ю зага келган
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м ураккаб бир вақтд а мазкур сохта фикрлар ҳалол, қ ал - 
би пок х а л қ оммасини чалғитиб, ф ожйали воқеалар- 
нинг тугилиш ига сабаб бўлаётганлигини тарих таж ри- 
баси кўрсатади. Бундай ҳолатдан ф ақ ат ғаразгўй ки- 
ш илар ўзларининг ёвуз ниятларига эришиш учун фой- 
даланиб, ул ар ян а ҳам оғирроқ ва ф ож иали ҳолатга; 
олиб келиши мумкин.
Шу м уносабат билан' муқаддас 
асар Б ибли ядаги
«Ибтидо» ёки Мусонинг 1- китобида келтирилган, Ш арқ- 
да қадимдан кенг тарқалган «Бобул минораси» номли 
бир ривоят дйққатга сазовор: Унда Шундай ҳикоя қи - 
лииади: Уз парвардйгорига садоқатли Нуҳ- пайғам бар' 
ўғилларининг ф арзандлари кўп бўлган. Д ун ёд а улар 
ж уда кўпайиб итоатдан чиққан инсон авлодиии худо- 
ҳукми билан тўфон юбориб улар м аҳв қилинран...Аммо 
парвардигор орзусини адо эттан ILyx авлоди тўфондан 
сақланиб қолган. Лекин йиллар ўтиши билан кишилар- 
яна гуноҳга бота бошлаган. Уша вақтларда ер юзида 
битта тил ва битта л аҳж а мавж уд бўлган. К унларнинг 
бирида 
инсонлар бир 
ерга тўпланиб бир-бирларига: 
«Келинглар, ўзимизга ш аҳар ва боши осмонга етади- 
гаи минора бино қилайлик ва ўзимиз учун ном пайдо 
қилайлик» дейдилар. Узларини м аш ҳур қилиш м ақ- 
садида 
м ағрурлик фикри билан 
қурилиш га бер4,и- 
либ кетадилар. Л екин бу нарса Худога м аъ қу л бўл- 
майди. Худо 
дебди: «М ана, бир қавм ди рлар, 
улар- 
нйнг ҳаммасининг тили бир. Ана, улар бу ишни бош- 
лабдурлар ва энди улар қилмоқчи бўлган ишларини қи- 
лиш дан воз кечмайдилар. Келинг туш айлик ва у ерда 
уларнинг тилини аралаш тирайлйк, токй бири бошқаси- 
нинг сўзини туш унмасинлар». Едингда тутгинки, бир 
вақтлар 
Худо: 
«Инсонни 
я р а т а м и з...» , деган. Худо 
нима учун «яратамиз» дёйди? Чунки Худо уч сйфатда 
бирлаш гандир: О та Худо, Уғил худо ва М уқаддас руҳ 
Худо. Шу сабабдан Мусонинг биринчи китобида Худо 
инсоннинг 
яратилиши 
ҳақида 
гапирганда 
кўпликда 
«яратамиз» деган. Худо инсонларнинг тилини аралаш - 
тирди ва улар бир-бирларини 
туш уна 
олм адилар ва 
қурилишни ҳам давом
эттириб- билм адилар. Ш унинг 
у ч у н ў ш а ердан бутун ер юзига тарқати б юборди».
М азкур м уқаддас ривоятда худо номидан ғурурлик 
ва манманлик гуноҳ, ундай кишилар ж азоланиш и за- 
рур, деган хулоса бйлан бирга, ҳатто парвардигорнйнг 
қудратй билан киш илар ар алаш -қуралаш , турли ти л д а
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

гапирадиган эл атл ард ан иборат эканлиги эътироф қи- 
линган.
Тарих, тилшунослик, этнограф ия фанЛарининг ж аҳон 
миқёсида қўлга киритган илмий ж иҳатдан муҳим фикр- 
мулоҳазаларини менсимай, тор м иллатчилик доираси- 
дан чиқа олмай м улоҳаза қилиш н аф ақ ат ф анда, сиё- 
сатда ҳам энг к атта зар ар л и хатоларга олиб келиши 
мумкин. Ш унинг учун ҳам ўзбек, тожик, туркм ан, қир- 
ғиз в а бошқа Урта Осиё э л ат ва халқларинйнг этноге- 
нези, яъни келиб чиқиши муаммоларини ф а қ а т ж аҳон 
фани ю туқларига таянган ҳолда 
(уларни европалик 
ёки осиёлик дем асдан) тўғри, объектив ҳ ал қилиш 'за- 
рур. Ж аҳон туркологиясининг кўп йиллйк илмий изла- 
ниш лари, шарқш унослиқ, археологик ва тарихий-этно- 
граф ик тадқиқотлар 
шуни 
кўрсатадиқи, 
У рта Осиё 
халқлари, бошқа кўп этнослар сингари анча чигал ва 
м ураккаб этник ж араённи бошдан кечирганлар.
) 
/ " У з б е к халқининг келиб чиқиши ниҳоятда м ураккаб 
ва ж уда узоқ тарихга эга. Б у ж араён энг қадимий ва 
ИЛк ўрта аср даврида турли э л а т ва халқларнинг бутун 
М арказий ва Урта Осиё, Қозоғистоннинг кенг ҳудудида 
кўчиши ва аралаш иш и натиж асида муайян д а в л а т би- 
риймалари доирасида рўй берган. М интақада бир неча 
минг йиллар давом ида чегаралари ўзгариб турган 
муайян тарихий-маданий бирикмалар ю зага келгач. 
Тадқиқотчиларнинг таъриф ига биноан бу бирикм алар 
қуйидагича: 1) ярим ўтроқ овчи-балиқчи э л ат л ар ; 2) даре 
қуйи 
оқимида 
ва 
водийларда 
ярим 
ў тр оқ чорва- 
деҳқончилик билан ш уғулланувчи аҳоли; 3) суғорма 
Baj 
баҳори ерлардаги омоч деҳқончилиги билан чорвачилик 
хўж аликлари; 4) қурўқ иқлимли даш т ва ярим даш т- 
л ар д а қиеман 
Д е ҳ қ о н ч и л и к
билан ш уғулланувчй кўч- 
манчи ва ярим кўчманчи хўж алик м аданияти вакил- 
лари.
Кейинги бир неча ўн йилликларда ўткази л ган тад- 
қиқотларга қараган да. У рта Осиёда, ж у м л ад ан дозир- 
ги Узбекистон ҳудудида яш аган ибтидойй аҳолининг 
антропологик ж иҳатдан европеоид ирқининг ж анубий 
ёки У рта Ер денгизи пуштига яқин эканлйги исботлан- 
ган. Ш у маънода айрим та д қ и қ о тч и л а р ў збекларн и то- 
ж иклар билан бирга бир-бирига яқин помир-фарғона 
ирқини алоҳида аж ратиб жанубий европеоид ирқининг 
ўзига хос пушти эканлигини қай д қиладилар. Б уи га да- 
лил сифатида Ж анубий Узбекистонда каш ф 
этилган
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Урта Осиёдаги энг қадимий мустье даврига оид палео- 
лит боланинг Тешиктошда топилган суяк қолдиқлари 
кўрсатилган. М азкур ирққа ўхшаш 
типларнинг У рта 
Ер денгизи, О лд ва Ж анубий Осиёнинг айрим районла- 
рида топилиши диққатга сазовордир.
Сурхондарё ва Ф арғона водийсининг турли ж ой ла- 
ридаи топилган турли қурол ва буюмлар, м аданий қат- 
л ам л ар бу ерда яш аган ақоли теш иктош ликлар сингари 
овчилик ва теримчилик билан 
ш уғулланиб, 
оловдан 
кенг ф ойдаланганликлари тўғрисида хулоса қилиш га 
имқон б еради./
/Ц е м а к , Урта Осиё, ж ум ладан Узбекистон археологик 
ва палеантропологик тадқиқотларга қ ар аган да, тарихий- 
маданий ва этник ж иҳатдан инсоният тарихий та р а қ - 
қиётининг 
энг и л к д аврлари дан бош лаб 
;Олд Осиё 
билан боғлиқ бўлган. Б алки палеолит д авр и д ан бош лаб 
У рта Осиёга 
аҳоли О лд Осиёдан 
кўчиб кел а бош- 
л аган
ва кейинчалик 
овчи ва теримчи 
қ а б и л ал а р - 
нинг кўчиш ж араён и давом қилиб турган. Б ун га М ачай
ғоридан топилган мезолит (эрамиздан аввалги V II—V I 
минг йилликлар)даврига оид одам суяги қолДиқлари ва 
ж уда кўп моддий буюмлар далил бўлади. Б у макон- 
Даги маданий қатл ам л ар га ўхшаМ топилм алар Тош кент 
воҳасида, Туркистонда, Ж анубий Қозоғистон ва О лд 
Осиё м ам лакатлариД аги мезолит обидаларидан топил- 
ган буюмларга ўхш ай д и , П алеантропологик тадқиқот- 
л ар мазкур м аконларда яш аган аҳоли европеоид ирқи- 
га мансуб эканлигини тасдиқлаган. Т опилм алар Урта 
Осиё аҳолисининг эп г қадимий давр л ардан қўшни элат- 
л ар, айниқса ж анубий ва ғарбий қ аб и л ал ар билан ало- 
қад а бўлганлигини исботлайди. Кейинги ўн йилликлар- 
да М арказий, Ж анубий ва Ш арқий Ф арғон ада .кашф 
этилган мезолит м аконлари, айниқса М аркази й Ф ар- 
ғона мезолити алоҳида аҳам иятга э г а /
Археологик тадқиқотларга қарагаи да, У рта О сиёда 
яш аган халқларнйнг пайдо бўлиши м азкур хўж ал и к- 
маданий типларнинг тарихи билан бевосита боғлиқ бў- 
либ, уларнинг этник хусусиятларини бслгилаб берган. 
Д а став вал шуни алоҳида қай д қйлиш .лозимки, бу ерда- 
ибтидоий ж ам ият таш кил топган неолит д а в р и д а ё қ маз- 
кур хўж али клар бир ж ой д а пайдо бўлиб, кейин бу- 
тун м интақага тар қ ал ган . А йниқса ж у д а кўп топ и л гак 
неолит м аконлари (Х оразмдаги 
Калтам инор, 
Зара~ф- 
ш ондаги Чинкелди, М арказий Ф арғонада в а Устюрда*
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ж айтун ва бош қа ерл ар д а) турли қабилаларнинғ ўз- 
аро боғлиқ эканлигини 'тасдиқлайди. Ш униси муҳимки, 
маеалан, машҳур калтаминорликлар ўз м аданияти би- 
лан чекланган ҳолда ҳаёт кечирмай, 
атроф даги узоқ- 
яқин қабилалар билан доимо ўзаро алоқада бўлиб тур- 
ганлар. Улар ш имолда қадимий уралли клар, ж анубда 
ж айтунликлар ва улар орқали Каопийбўйи ва Эрон қа- 
билалари билан алоқа боғлаганлар.
Д ем ак, м аҳаллий этнослар 
энг 
қадимги ибтидоий 
д аерлард ан бош лаб ўзаро алоқада бўлган уруғ-қабила- 
ларнинг умумий хўж алик-маданий хусусиятлари туфай- 
ли аста-секин бутун м интақада 
тарқалиб, илдиз ота; 
бошлаған. Бу-н.дан -45 йил -м-уқа-ддам. ад.оқ-лд ш арқш унос 
олим С. П. Толстов Орол бўйини Урта Осиёдаги этно- 
генетик ж араённинг энг муҳим тугуни деб таъриф лаган 
эди. Чунки бу ерда жанубий юксак ўтроқ деҳқончилик 
маданияти билан шимолдаги Орол-Каспий бўйи дашт- 
ларидаги чорвадор қа|билалар м аданиятларининг ўзаро 
чатишуви рўй берган.
Б у давр д а суғорма деҳқончилик ва чорвачилик тал<- 
рибаси Каопий бўйи қадимий. неолитик м аконлардан 
аста-секин ш арқ ва шимоли-шарқ томон У рта Осиёнинг 
дарё бўйи текисликлари ва тоғ этаклари зонасига кў- 
чиб, бронза Даврига келиб ўтроқ деҳқончилик-чорвачи- 
лик хўж алик-маданий типлари ш акллана бош лаган эди. 
Тадқиқотчиларнинг фикрича, мазкур ж араён ҳинд-эрон 
тиллари ва этносларининг ш аклланиши билан бир вақт- 
да рўй берган. Унинг кейинги ривожи бир нечд ipoc- 
қичлардан иборат бўлиб, 
оқибатда шимолий (скиф- 
сарм ат) гуруҳларнинг ж анубий гуруҳлардан аж рали б 
кётиши аниқ ссзилади. Кўчманчй қабилаларнинг ҳар- 
бий-миграцион 
ф аоллиги 
қадимги 
д аврд аги
этник 
ж араённи анча тсзлаш тирган.
Эр. авв. IV— III минг йилликларга оид К алтам инор 
маДанияти, айниқса Х оразмдаги Ж он б о сқал ъа—4 мако- 
ни, Қорақалпоғистондаги Қ ават—7 харо б ал ар и қазилм а- 
лари ва бошқа обидалар кенг ҳудудда овчилик-балиқчи- 
лик ва дёҳқончилик билан шуғулланувчи эл атл ар яш а- 
ганлигини кўрсатади. Уша вақтда Амударё суви Узбой 
орқали Каспий денгизига қуйилган. Ж анубий Орол бўйи, 
Амударёнинг ж анубий ўзани, О қдарё в а 'Узбой сувлари- 
дан фойдаланиб дёҳқончйлик қилган аҳоли неолит ва 
энеолит маконларини яратган лар. У ларнинг хўж алигида 
чорв-ачилик муҳим соҳага айлана бош лаган. Қалтам и-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

норликларнинг юқори 
деҳқончилик 
м аданиятига эга 
бўлган ж анубий эл атл ар билан алоқалари уларни Эрон- 
даги илк палеолит маданияти доирасига элтадй. Б у ер- 
д а қандайдир янги этник элементларнинг пайдо бўли- 
ши, улар орқали 
шимолий элатлар 
ж ан убийликлар 
билан ал о қа қилиб Калтаминор қабилаларининг таъси- 
ри ўтганлигидан д а р а к беради. 
Н ати ж ада ўзига хос 
маданий-тарихий областлар юзага кела бош лаган. Кал- 
таминор м аданияти маҳаллий ва ж анубий мезолит ма- 
даниятлари билан узвий боғлиқ ҳолда изсиз йўқолиб 
кетм аган. М азкур м аданият ўзидан кейин пайдо бўлган 
Тозабоғёб ва ббшқа м аданиятларнинг ш аклланиш ига 
зарур ш арт-ш ароитлар яратган. Бундай ж ар аён Суёр- 
ғон м аданияти обидалари, Зам он бобо— 1 ва Б ухородаги 
Л авлахон кўли ҳам да 
Беш булоқ 
қудуғи 
м аконлари 
(эрам издан аввалги III— II минг йилликлар) мисолида 
ёрқин кўринади.
Урта Осиёнинг ж анубида, шу ж ум ладан Ф арғонада 
энеолит ва бронза (II минг йиллик бош ларида) сунъий 
суғориш деҳқончилиги, тош қуроллар билан бирга илк 
металл қуролларнинг ишлатилиши, хом ғиш тдан қу- 
рилган уйларнинг, чархда ясалган безакли сопол идиш- 
ларнинг пайдо бўлиши маҳаллий қаби лаларн и н г жой- 
лаш иш и ва уларнинг алоқалари қандай бўлганлигидан 
д алол ат беради. Археологларнинг фикрича, эрам и здан
аввалги II минг йиллик ўрталарида А мударё қуйи о.қи- 
мида пайдо бўлган Тозабоғёб маданияти Ж анубий Урал- 
бўйи 
д авл атл ар и д а ш аклланиб, 
Х оразм га Ш имоли- 
Ш арқ Оролбўйи орқали келгаи, деб ф ар аз 
қилина_ди 
(Авқачқалъа—5 ва Қ а в а т қ а л ъ а —3). Тозабоғёб мада- 
ниятининг тар қал ган даври Хоразмда энг қадим ги ир- 
ригациянинг пайдо бўлишига тўғри келган. Хронологик 
маълумотл.арга қ ар аган да, бу давр воҳада янги ҳинду- 
веддоид антропологиқ типнинг пайдо бўлиш и билан 
белгиланади. Б алки бу ҳодиса ж ан убдан суёрғонлик қа- 
билаларнннг кўч»б келиши билан боғлиқдир.
Э рамиздан аввалги II минг йиллик ў р тал ари д а Хо- 
разм га Тозабоғёб м аданиятига оид қаби лаларн и н г ке- 
лиши дастлабки ҳинд-европа ва ҳинд-эронлик қабила- 
ларнинг ш имоли-ғарбдан катта кўчиши билан боғлиқ 
бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Кейинги вақтл ар д а ўт- 
казилган қази л м ал ар ҳам Урта Осиёнинг ж анубий мин- 
тақал ар и д а Тозабоғёб маданиятининг таъсири кучай- 
ганлигидан, даш т қабилаларининг У рта Осиёга йирик
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кўчиш ларидан д а р а к беради. Бундай қабилаларнинг 
жануб, ж ануби-ғарб ва ж ануби-ш арқ томон кучли ҳа- 
ракати эр. айв. II минг йиллик о х и р и — I минг йиллик 
бош ларида рўй берганлиги тарихдан м аълум. Б у ҳара- 
катда Суёрғон м аданиятига эга қ аб и л ал ар ҳам иштирок 
қилган. Археологик м атери аллар м азкур чорва қабила- 
ларининг (эрам издан аввалги X I— IX а с р л а р д а ): Узбой, 
Атрек, Тежен, М урғоб, Амударё, С ирдарё каби дарёл ар 
бўйлаб кўчиб ўтганлигини тасдиқлайди.
Уша д авр д аёқ тоғ этакл ар и ва водийларда аҳоли 
яйги ерларни ўзлаш тириб анча таком иллаш ган сунъий 
суғориш ўсулларини татбиқ қйла бош лаган. Бунга ми- 
сол қилиб «бўбқли сопол» м аданиятига оид Ф арғонада- 
ги Чуст типидаги м аконлар, Қайроққум д аш т бронза 
ҳам да 
Водил қабристон 
м аданиятларини 
кўрсатиш
мумкин. Д а ш т қабилаларининг турмуш тарзи ва тари- 
хини ўрганиш да эрам издан аввалги IX—V III асрга оид 
Хоразмнинг 
Амиробод 
маданйяти 
(Я кка-П ў р со н —2 
кабй катта қиш лоқ) диққатга сазовор. Б у ердаги элат- 
л ар 20 та ярим ертўлада истиқомат қилиб, суғорма 
деҳқончилик, чореачилик ва ж ез Қуроллар ясаш билан 
ш уғулланганлар.
П алеантропблогик м аълум отларга қ ар аган да, палео- 
лит даврида Олд Осиёдан ш имоли-ғарб томон, .яъни Ур- 
та Осиёга очилган кўчиш йўли кейинги неолит ва ж ез 
(бронза) даврига келиб ян ад а кучаяди. 
Янги давр- 
д а мазкур тарихий-маданий ва этник ал о қал ар янада 
кучайганлигини археологик қази ш м алар ҳам тасдиқ- 
лайди. Айниқса ж ез даврига оид топилган кўп сонли 
қ абрлар ўш а вақтд а яш аган аҳолининг антропологик 
тузилишини аниқлаш га ердам бераДй. Антрополог олйм 
Т. Қ. Хўжайовнинг таърифича, Узбекистонга шимоли- 
ғарбий томондан Европанинг юқори палеолит, мезолиг 
ва неолит аҳолиси вакиллари кела бош лаган, ж анубдан 
эса жанубий европеоид типлар келиб, Узбекистон аҳо- 
лисининг кўпчилик қисмини таш кил қилган. Унинг тах- 
минича, ўша давр д ан бош лаб ўзбек халқининг ш аклла- 
нишида ўзига хос европеоид компонентлар асос бўлган. 
М азкур фикрни археологик каш ф иётлар ҳ ам тасдиқ- 
диқлайди. Чунончи, Узбекистоннинг ж анубий қисмига 
Европадаги андронов м аданияти элем ентларининг ки- 
риб келиши бунга далилдир.
Темирнинг каш ф этилиши бутун 
м и нтақада иш лаб 
чиқариш нинг ривож ланиш ига зўр турткй бўлди. Оқи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

б атда кенг ҳудудда, ж ум лад ан Узбекистонда ҳам аҳо- 
ли ўсди. Б у д авр д а ирқий ж нҳатдан анча ў згар и ш л ар
рўй берди. Д а с та в в а л антропологик ж и ҳ атд ан монго- 
лоид элем ентлари кучаяди ва европеоид яхлитлиги ўз- 
гар а бош лайди. Аммо монголоид белгилар ҳ ам м а ерда 
бир хил бўлмасдан, ф ақ ат айрим районларда кўпроқ 
ж ам лан ган. М азқур 
т Н п л а р
асосан 
кенг тар қ ал ган
Сибирь ва М арказий Осиё кўчманчи эл атл ар и билан 
алоқадор бўлиб, бунга Оролбўйи ва қадим ги Бухоро 
воҳаси районлари ҳам киради. Ш ундай қилиб, эрамиз- 
д ан аввалги I минг йиллиқка келиб м орфологик ж и ҳа:т- 
д ан монголоид элем ентлар таъсири ўтган в а ҳозирги 
ўзбек ирқий типларининг ш аклланиш ига асос бўлган 
гуруҳлар ю зага келган. И лк темир д авр и д ан кейинги 
м аданиятга ўтиш 
даври — эрамиздан 
авв ал ги I минг 
йилликнинг ўрталаридан янги эрага ўтиш гача бутун 
Урта Осиёда, ж ум ладан Узбекистонда ҳам м ураккаб 
этноантропологнк ж иҳатдан жиддий ар ал аш -қуралаш
ж араён рўй берган. Археологик обидалардан Д а л вар - 
зинтепа, Айрнтом, Эски Термиз ва бошқа ер л ар д а ўтка- 
зилган тадқиқотлар м азкур фикрни тасдиқлай ди.
Эрамиздан аввалги I минг йилликда У рта Осиёда 
ижтимоий-иқтисодий ўзгариш лар рўй берди. И ш л аб чи- 
қарувчи кучларнинг ривожланиш и, ш аҳар-қалъаларн и н г 
пайдо бўлиши, йирик суғориш ва мудофаа иншоотлари- 
нинг қурилиши даставвал текин қўл меҳнатисиз мумкин 
эм ас эди. Қўшни Эрон, айниқса М идия д авл ати (эр. ав. 
V II—VI аср л ар ), 
А ҳамонийлар 
империяси 
(эр. авв. 
V I—V асрлар) таш кил топишидан олдинроқ У рта Осиё- 
да иккита қулдорлик д а в л а т и — Б ақтр и я в а Хоразм 
пайдо бўлганлиги тўғрисида форс ва юнон ёзм а манба- 
лари хабар бёради. М азкур м анбалар в а тош қ а б р л ар га
битилган расм ларда (П ерсепол саройи), зардуш тийлар- 
нинг м уқаддас китоби «Авестаада, Рим, юнон в а Хитой 
муаллифларининг асарл ар и д а 
ҳозирги ўр та осиёлик- 
ларнинг қадимий аж додлари
сак-м ассагетлар, юэчжи, 
канғюй (кан ғар ), усун ва бошқа эл атл ар ти лга олина- 
ди. Ш уларнинг ичида энг катта эл ат сакл ар ж у д а кенг 
ҳудудни — Тян-Ш ань в а Помир 
этакл ар и д ан
Каспий, 
денгизи соҳилларигача бўлган: ерларни эга л л а га н , улар- 
нинг энг зич ж ойлаш ган ери С ирдарё ҳ авзаси бўлган. .
Шуни алоҳида қай д қилиш лозимки, қадим ий Б а қ т- 
рия ва Х оразм да яш аган ҳозирги тож ик, ў зб ек в а қис- 
ман туркманларнинг аж д одлари асосан эроний тиллар-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг ш арқий шохобчаси ва қисман туркийлаш ган сак 
ёки скиф тилларида гапириш ганлар. Умуман м ассагет 
қаб илалари конф едерация 
(бирикма) сига қуйидаги 
эл атлар кирган: қадимги Сирдарё ҳавзасида, Амударё- 
нинг шарқий ўзанлари бўйида в а Қ орақум да яшовчи 
апасиаклар; С ирдарё ўрта оқимида ж ойлаш ган д ах а- 
тўхарлар; тахминан Зараф он қуйи қисми ва Амударё- 
нинг ўрта оқимида яш аган дерби клар; Н урота тоғлари- 
да ўрнаш ган с а к ар а в ак л а р ; Сирдарёнинг ўрта оқимидан 
Тяньш ангача чўзилган усунлар ҳам антик д авр л ар д а 
хоразм ийларга кирган. Юнон ва; Рим м анбаларининг 
македониялик И скандарнинг юриш ларидан кейин бер- 
ган х абарларига қар аган да м азкур қабила (элат) л ар - 
нинг саклар дёб ум ум ий; номланиши тасодифан бўлмай, 
уларнинг тйл ж иҳатдан бйр этник ж ар аён билан боғлиқ 
эканлигини тасдиқлайди.
Уша м анбалар бу даврда воҳаларда яшовчи хал қл ар 
билан даш тдаги чорва қаб и л ал ар и ўртасида этник в а
маданий ж иҳатдан унча ф арқ бўлмаганлигини кўрсата- 
ди. М асалан, Страбон хоразмийларни сак-м ассагетлар 
туркумига киради, қадимда сўғдийлар ва бақтриялик- 
лар турмуш тарзи ва хулқ-атвори бйлан ўзаро ф арқлан- 
майди, дейди. Топилган расм ларга қар аган да хоразм- 
мийлар, бақтрияликлар ва сўғдийларнинг 
ўз кийим- 
кечаклари, бош кийимлари, 
қурол-аслаҳалари билан 
саклардан 
ҳеч фарқи йўқ, Воҳадаги 
эл атлар саклар 
билан деярли бир тилда гапириш ганлар. Этник Жиҳат- 
дан деҳқончилик воҳала.рида 
ж ойлаш ган 
элатлй рдан
Амударёнинг юқори ҳавзасидаги хоразмийлар, Гурган 
қуйи оқимидагй гирканлар, Копеттоғ этаклари даги уму- 
мий номдагй парфянлар, Мургоб ҳавзасидаги марғиён- 
лар, Зарафш он, Қ аш қад арё ва Сурхондарё водийлари- 
даги сўгдийлар, ф арғоналиклар (қадимги п ари кан лар) 
ва бақтрияликлар тарихий м анбаларда тилга олинади. 
Ю қори Амударёнинг икки 
соҳилидаги 
барча эл атл ар
эрам издан аввалги 
1 минг йилликнинг ўртал ари д а, 
археологик каш ф иётларга қар аган да, юксак м аданият- 
ли ирриғация ва қурилиш ийш ш тларини, ҳунармандчй- 
лик ва ҳарбий санъат сирларини эгаллаган, зўр м аъна- 
вйй қадриятларни яратган этнослар ҳатто қўшни д ав- 
латл арга ўз таъсирини ўтказган.
Х ўжалик-маданий ж иҳатдан ҳам кўчманчи қабила- 
ларнинг ҳаракати ж анубий ўтроқ деҳқон аҳоли билан 
шимолий чорвадор аҳоли орасидаги м уносабатларни ва 
ўзаро таъсирини анча кучайтирган эди. Аммо бу тоғлиқ, 
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тоғ этаги ва текисликдаги элатларнинг х ўж али к фао- 
. лиятида ўзига хос хуеусйятларни юзага келтириб этник 
ж а р а ён га-ҳ а м таъсир. қилган. «Авеста» м атнлари (Г ата 
ва Яшта) д а икки хил хўж алик-маданий у к л ад л ар — 
ўтроқ деҳқон-чорва воҳаси (Бақтрия, Сўғд, Хоразм ва 
ҳ. к.) ҳам да Урта Осиё дарёлари қуйи оқими в а ҳавза- 
л арида ж ойлаш ган ярим кўчманчи ва кўчманчи чорва 
қ аб и л ал ар орасидаги кураш таърифи тасодиф ан эмас. 
Б у 
м уқаддас 
қитобда 
М арғиёна (М арв воҳаси да), 
П арф ия (Копетдоғ 
ш им олида), Хоразм 
ва Б ақтри я 
(Амударёнинг юқори ва ўрта қисм ида), Сўғдиёна каби 
вилоятлар тилга олинади. Б у ерлардаги аҳоли ўтроқ 
деҳқончилик ҳам да 
чорвачилик 
билан 
ш уғулланган. 
Асли бундай ж араён Урта Осиёда ибтидоий ж ам ият- 
нинг емирилиши, синфий табақаланиш , д авл ат ҳокимия- 
тининг пайдо бўлиш вақтига тўғри келган ва у билан 
боғлиқ бўлган. Уша д аврд а д авл ат тузумининг ўрнати- 
лиши ҳарбий юришлар ва босиб олишлар, этник кўчиш- 
л ар ва аралаш иш ҳодисалари билан намоён бўлади. 
Ю қорида тилга олинган ўрта осиёликларнинг аж додла- 
ри шундай ж араён да шимолдан, ш имоли-ғарбдан ва 
ж анубдан кўчиб келйб 
м аҳаллий туб 
э л а т л а р билан 
аралаш иш натиж асида ш акллана бош лаган ва ўз дав- 
латларини таш кил қилган. Аммо эрам издан аввалги V 
асрларгача йирик д авл ат бирикмалари б ў л м а га н ..
Антик д авр га келиб минтақада суғорма деҳқончи- 
ликнинг ривожланиш и натиж асида ижтимоий-иқтисодий 
ўзгарйш лар рўй беради. Н ати ж ада Сўғдиёна, Б ақтри я, 
Х оразм каби дастлабки давлатлар ва йирик ш аҳар лар 
пайдо бўлади. Б у давлатларнинг аҳолиси 
асосан деҳ- 
қончцлик, ҳунармандчилик ва чорвачилик б илан ш.уғул- 
ланган. Суғбрма деҳқончилик Амударё ва С ирдарё ора- 
лиғидаги ҳ авзал арда, Ф арғона ва Зараф ш он водийлари- 
д а анча ривож ланган.
Урта Осиёнинг даш т ва тоғли районларида илк ан- 
тик замонда ҳам кўчманчи қаб и лалар яш аган. Айрим 
тадқиқотчилар бу қабилаларни «А,веста»да ти лга олин- 
ган, кенг ҳудудда кўчиб юрган сак қ аб и л ал ар и билан 
бир хил деб ҳи.соблайдилар. Қадимий юнон ва Эрон 
м анбаларида Каспий денгизи ш арқидан Ш имолий Хи- 
той, Ҳиндистон ва Ж анубий Сибиргача ж ой лаш ган сак, 
скиф, массагет э л а т ва қабилалари н а ф а қ а т кўчманчи, 
б алки қисман ўтроқ ҳам да овчилик-балиқчилик билан 
шуғулланувчи О ролбўйи ва Қуйи С ирдарёдаги қабила-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларни ҳам ўз ичига олганлиги таъкидланади. Эрамиз- 
нйнг бош ларида ҳам сак қаб и л ал ар и скиф оламининг 
бир қисми ҳиообланиб, ўзининг антропологик тузили- 
ши, тили ва маданияти билан Ш арқий Европа, Сибирь 
ва Қозоғистон даш ти, Каспий денгизй ж ануби-ш арқида 
кўчиб юрган скиф ларга ж уд а яқин турган. М аълумки, 
сўғдий ва қадимги хоразм тиллари Эрон тил туркуми- 
нинг ш арқий шохобчасига тегишли. Аммо хўж алик-м а- 
даний ж иҳатдан улар ўзаро бир оз ф ар қ қилган.
Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, У рта Осиёпинг 
м арказий қисмида, шу ж ум лад ан ҳозирги Узбекистон 
ҳудудида ж ойлаш ган х ал қл ар асли ж ез (бронза) дав- 
р ида келгинди шимоли-ғарбий ва жанубий қ аб и л ал ар - 
нинг маҳаллий эл атл ар билан J аралаш м асидан ш акл- 
ланган. Тахминан 
эрамизДан 
аввалги I минг йиллик 
охирларига келиб. Қ анғҳа д авл атл ар и чегараси да кўп қа- 
билалар жипслаш иб ўтроқ ҳолатга ўта бош лаган, кўч- 
манчи қисмлари эса йирик қаб и л а иттифоқларига би- 
риккан. Ш у асосда тил ж иҳатдан ҳам ўзгариш лар рўй 
беради. Уша даврда ш имолдан келиб ж ойлаш ган тур- 
кий тилдаги қаб и л ал ар (усун, хунну ва хош та) С ирдарё 
бўйи сўғдийларини туркийлаш тириб оқйбатда турк аҳо- 
лиси кўпаяди. Сирдарёнинг ўрта 
қисмида ҳ ам м аҳал- 
лий аҳоли билан қўш илиш дан туркий ти л д аги қангли 
этноси ю зага келади. Н ати ж ада 
Сирдарёбўйи аҳоли- 
сининг кўп қисми мигрант (кўчиб келган) л а р билап 
турк тилида гапиришган. 
;
Эрамизнинг II асрида Оирдарёнипг сўл қирғоғи — 
Сўғднинг даш т ёрларида хуннлар ж ойлаш ган. Уларнинг 
ксйинги асрда ҳозирги Қ аш қад ар ё ва Сурхондарё ви- 
лоятлари яйловларини эгаллаб, ҳатто қўшни Эронга 
ҳам юриш лар қилиб турганлиги тарихдан м аълум. М аз- 
кур хуннлар таркибида туркий қипчоқ, уйғур, тю ргаш т 
каби қабилалар бўлиб, баъзи м ан баларда ул ар хионит- 
л ар деб тилга олинган. М овароуннаҳрга кейин келиб 
жойЛашган яна бир катта 
туркий 
компонент — кида- 
рйтлардир.
М интақада рўй берган мазкур ижтимоий-вқтисодий 
ўзгариш лар, миградия ва кўчиш лар ўрта осиёликлар- 
нинг ирқий тузилишида ҳам муайян ўзгариш ларга олиб 
келган. Этник гуруҳларнинг айримларида монголоид 
белгилари сезиларли равиш да намоён бўла бошлайди. 
Айниқса шимолий д аш т қисмида европеоид ирқлари 
орасида айрим монголоид белгиларнинг пайдо бўлиши
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва кейинчалик уларнинг водийларга кўчиши, юқорида 
қайд- қилинганидек, ўзига хос антропологик типларнн 
ю зага келтирган (Олой, Зараф ш он қуйи оқими ва Орол 
б ў й л ари ). Э рам издан аввалги II аср ўртал ари д а, ёзма 
м анбаларни нг хаб ар беришича, «катта ю эчжи»лар ҳа- 
р а к а ти билан боғлиқ 
йирик кўчманчи гуруҳларнинг 
ш арқд ан кўчиб келиб ўтроқ ҳолга ўтиши рўй беради. 
Археологик м атериаллар ҳам шимол в а ш арқд ан аста- 
секин сак в а сарм ат қабилаларининг тўлқини тар қ ал а 
бош лаганлигидан хабар беради (Хонтепа, Доринтепа, 
Қ изилқир). У лар жануби-ғарбий 
томон 
К расноводск 
ярим 
оролигача 
ва ж анубда Қизилқум ва М арказий 
С ўғд орқали қадимги Бухоро воҳаси ва Ш имолий Б ақт- 
риягача тарқал ган . Ш у билан бирга ж ан убдан деҳқон- 
чилик аҳолисининг бир қисми марказий ва шимолий 
районларнинг ичига кира бошлайди.
Ш ундай қилиб, У рта Осиё ўтроқ аҳолиси, шимоли- 
ш арқий томонда Тянь-Ш ань ва Олой кабилаларининг, 
ш арқд а —- сак-сар м ат кўчма гуруҳларининг, ж анубда — 
деҳқончилиқ билан ш уғулланиб келаётган этн и к гуруҳ- 
ларнинг чатиш масидан ўзига хос этном аданият бирик- 
м ал ари ю зага келади. О қибатда м аҳаллий аҳолининг 
ан ти к даврДаги этник қиёфаси ва антропологик тузили- 
ш ида қурам а типлар 
пайдо бўлади. Ш уни ҳ ам қай д 
қилиш лозимки, минта.қага муҳим этник қ а т л а м бўлиб 
кирган саклар, Тянь-Ш ань ва бошқа тоғ райрнларида 
яш айдиган аҳоли чорвачилик билан, Ф арғона ва Сир- 
дарёбўйи саклари дёҳқончилик билан ш уғулланиб кел- 
г а н л ар , Археологик қази л м ал ар дан топилган қурол-ас- 
л а ҳ а , турли буюмлар, ҳунармандчилик ва деҳқончилик 
маҳсулотлари, м удоф аа ва суғориш инш оотлари ва бош- 
қ а бой м атериаллар м азкур қабила. ва эл атларн и н г юк- 
с а қ м аданият яратган этнослар эканлигидан д ал о л ат 
беради. Ўлар Урта Осиё халқлари, шу ж у м л ад ан ўзбек- 
ларнинг ҳам ш аклланиш ида энг қадимий этн и к қатлам
сифатида қатнаш ган қаб и лалард ан ҳисобланади.
Э рамиздан олдинги II— I асрларда У рта Осиёнинг 
шимолий қисмидаги д аш тларга 
М ўғулистондан ғарб га 
қ ар аб гуннлариинг йирик тўлқини кўчиб ўтади . Улар- 
нинг бир қисми ўтроқлаш иб қолади в а м аҳал л и й сак- 
ма^ссагет қаб и л ал ар и ва бошқа эл атлар б и л ан ар ал а- 
шиб У рта Осиё хал қл ар и этногенезйда к а тт а роль ўй- 
наган. Бунга сак қабристонларидан топилган палеан- 
тропологик м атериаллар дали л бўла олади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тадқиқотлар гауни кўрсатадики, 
эрамизнииг I— II 
асрларида СирДарёнинг ўрта қисмида, шимолида яшов- 
чи аҳолининг асосий қисми тўркийлаш ган. Б у ерда ма- 
ҳаллий эроний (сўғд) тилда гапирадиган эл атл ар билан 
туркий қаб и л ал ар аралаш м асидан қанғли деб аталган
турк тилидаги этнослар пайдо бўлган. Аммо аҳолиси эт- 
нйк ж иҳатдан 
бир хил 
бўЛмаган Ф арғона водийсида' 
аҳолини туркийлаштириш 
эрамизнинг I асрларида бу 
ерга усун ва гунн қабйлаларининг кўчиб келиши билан 
боғлиқ бўлиши эҳтимол.
Урта Осиёнинг эрам издан аввалги I минг йиллик- 
нинг ўрталаридан бош лаб Дастлаб аҳамонийлар импе- 
риясига кириши, кейин македониялйк И скандарга бўй- 
сундйрилйши м аҳаллий элатларни узоқ ў л кал ар билан 
алоқаларни кучайтиришга олиб келди. Тарихий маълу- 
мотларга’ қараганда, ўрта осиёликларнинг 
вакиллари 
Эрон подшолари Д оро ва Ксеркснинг Ю нонистонга қар- 
,ши юришларида иштирок қилганлар. С акларнинг анча 
қисми эронлйкларнинг 
ҳарбий 
кем аларида хизм атда 
бўлганлар. Урта Осиёдан чйққан 
киш илар, 
чунОнчи, 
хоразмликларни ҳатто Ж анубий М исрда ҳам учратиш 
мумкин эди. Акеинча, ўш а д авр д а таш қаридан келти- 
рилган қуллар ҳар хил этносларнинг ваки ллари дан бўл- 
ган. Кўҳна харобалардан топилган буюмлар, 
қурияиш
ва фортификация (мудоф аа) иншоотлари, ҳунарманд- 
чилик айрим турларининг м аҳаллий усталаргина эм ас, 
б алк й жанубий қўшни ў лкалард ан асирга туш ган қул- 
л ар қўли билан .қилинганлиги ёдгорликлардан кўриниб 
турибди. М асалан, Хоразм ва унинг теварагидаги қуд- 
ратли апасиакларнинг қа л ъ а ва қасрларида иш лаган 
усталар чет элдан келтирилтан бўлеа-да, улар қурилиш 
ва ҳунармандчиликни ўз хўжайинларининг тал аб и га би- 
ноан хоразмликларнинг меъморчилик ва касб санъати- 
га тақлид қилиб иш лаганлар.
Археологларнинг фикрича, мазкур этник ж араён да 
ж уд а' кенг ҳудудга ўз таъсирини ўтказган Хоразм ало- 
ҳида ўринни эгаллайди. Уларнинг айтишича, эрам издан 
аввалги II минг йилликда Хоразмнинг бронза даври ма- 
данияти, афтидан Копетдоғ этакларида топилиб текши- 
рилган илк деҳқончилик 
маданияти 
билан 
Шар.қий 
Европадаги даш т бронза маданиятини бир-бирига боғ- 
ловчи ҳалқа бўлиб хизм ат қилади. Айрим тадқиқотчи- 
л ар (С. П .Толстов, А. Н. Бернш там ва А. В. Зб руева) 
нинг таъкидлаш ича, Хоразм бронзаси Тянь-Ш ань этак-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларидан К ам а дарёси бўйлаб то Д он дарёси гача чўзил- 
ган ниҳоятда 
кенг ҳудудда топилган деҳқончилик ва 
чорваяиликка кўчган бепоён 
даш т 
м аданияти билан 
ж уда яқин бўлган.
Уша д авр л ар га оид 
бўлган Х оразмнинг Суёрғон 
номли маданиятининг ўзига 
хослиги 
ярим 
интенсив 
деҳқончилик билан пода ҳайдаб, чорвачилик қилиш ша- 
роитида тоз берган янги хўж алик ўзгариш лари туфайли 
содир бўлганлиги аниқ сезилади. Б у ердаги м аконлар- 
нинг бирида ўтказилган тадқиқотлар илк деҳқончилик- 
к а ўтган ибтидоий хоразм ликлар тошқин гоҳ у ерда, гоҳ 
бу ерда бўлиб тургани учун тез-тез бир ж ой дан иккинчи 
ж ойга кўчиб юрганини кўрсатади. Ваҳоланки. Ш арқий 
Ф арғона ва Ж анубий Туркманистондаги доимий ўтроқ 
қиш лоқлардагидек м аконлар бу ерда учрам айди. Аммо 
кечки Суёрғон ва Тозабоғёб маданий ан ъаналарининг 
чатиш масида Сибирдаги Қорасун м аданияти айрим эле- 
ментларининг аралаш уви диққатга сазовор. М аълум- 
ки, Қорасун маданиятининг м аркази Минусин ўлкаси ва 
О лтойда бўлиб, 
унинг Хитой 
шимолий 
чеккасининг 
бронза давридаги м аданияти билан я қ и н , ал о қад а экан- 
лигини машҳур археолог С. В. Киселев исботлаб берган.
Ш у тариқа бронза даврида, С. П. Толстовнинг тас- 
диқлаш ича, А мударёнинг ҳозирги. ўзани ш аклланиш и 
араф асида Х оразм да шимолий, жанубий ва ш арқий эт- 
ник-маданий элем ентларнинг 
чатишиш 
ж араён и рўй 
беради. Ш у асосда м аҳаллий элатлар билан қўш ни кўч- 
манчи қаб и л ал ар в а келгинди этнослар б илан Амударё 
воҳасидаги буюк суғорйш иншоотлари ва улуғвор қал ъ а- 
ларни яратган х а л қ м азкур қурам а этник элем ентлар 
негйзида вуж удга келган.
Б у даврда Х оразм воҳаси, 
Зараф ш он в а Ф арғона 
водийларида яшовчи элатларнинг хўж алиги сунъий су- 
ғоришга, ўтроқ деҳқончиликка асосланган бўлса, уларни 
ўраб олган чексиз д аш ту биёбонда чорвачилик ҳам то- 
бора тараққий қила бошлайди. 
Иқтисодий ж иҳатдан 
бир-бири билан чам барчас боғлиқ бўлган воҳа (водий) 
ва даш т ўртасида ижтимоий меҳнатнинг бўлиниши со- 
дир бўлади. Б у ҳолат иш лаб чиқарувчи кучларнинг янги 
поғонага кўтарилиш и натиж асида ; ҳунарм андчиликда 
ҳ ам меҳнат тақсимотини вуж удга келтирган эди. Деҳ- 
қончиликнинг ривожи, д аб д аб ал й ш аҳар-қалъаларн и н г 
пайдо бўлиши ижтимоий тузумнинг ўзгариш ига олиб 
келган. Ш убҳасиз, доимо ўзгариб турадиган д а р ё ўзан-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларидан чиққан м айда ариқлар ўрнида пайдо бўлган 
нйҳоятда энли, узунлиги ю злаб 
к и л о м е т р г а ч ў зи л г а н
магистрал к ан ал лар ва сув омборлари, илгариги майда 
чайлалар ўрнини ва 
бир неча гектар 
ерни э гал л аган
ҳам да баланд деворлар билан ўралган қ а л ъ а в а қаср- 
л а р қулларнинг м аж бурйй хизмати ва уларни иш лата- 
диган қулдорлик д а вл атл ар и бўлм аганда а м ал га ош мас 
эди. Ҳатто д аш т аҳолиси орасида 
ҳам
подаларнинг 
ж уда тез кўпайиши, яйлов в а ўтларнинг ан ча кенгайи- 
ши, кўчманчи бой аристократия хўж алигида ф ойдала- 
ниш учун текин иш кучига муҳтожликнинг пайдо бўли- 
ши патриархал типДаги қулдорлик тузуми элем ентлари 
кенг тарқалганлигидан д а р а к беради. Ш униси муҳимки, 
айниқса турли элатларни ўзига бўйсундирган в а кенг 
ҳудудни эгалл аган Х оразм да қур.илиш усули в а форти- 
фикадиянинг умумийлигидан таш қари, бир ш аклдаги 
уч қиррали камон ўқлар, катта тош ёрғучоқлар, чархда 
иш ланган аъло сифатли, кўпинча қизил р а н гга бўялган
ва л а к берилган сопол идиш лар ҳам да бош қа бую млар 
сақланиб келади. Ш убҳасиз, бу маданий бйрлик негн- 
зида ҳам ижтимоий-иқтисодий тузум бирлиги ётади, 
Н аф ақ ат 
археологик тадқиқотлар, зардуш тийлар- 
нинг м уқаддас китоби «Авеста» ва қадимги муаллиф- 
ларнинг кўпчилиги ҳ а м
м азкур фикрни қувватлайди. 
М асалан, «Авеста»да Ғ рта Осиёда илк қулдорлик Дав- 
ридаги ижтимоий тузумни таърифловчи ва м аҳаллий 
эл атл ар тўғрисида 
муҳим м аълумотлар 
к ел ти р и л ган .. 
Унда таъриф ланган ж ам о ад а чорва моллари ж у д а кўп 
бўлиб, ўтроқ чорвадор ва деҳқончилик х ў ж али клари дан
иборат бўлган, чорва м оллари кўп бўлган ҳарбий арис- 
тократия бош қалардан аж р ал и б туради. Б у м уқаддас 
китобда қудратли Қ анғҳа д авлати ҳам тилга .олинади. 
Хитой элчиси в а сайёҳи Ч ж а н Ц зянь Урта О сиёда йирик 
Каигюй (Қ анғҳа) д авлати мавжудлиги ҳ ақ и д а ҳикоя 
қилади. М ашҳур ҳинд достони «М аҳобҳорат»да бу ўл- 
к ад а яш аган сакл ар тилга олинган. Қ урам а то ғ этаги д а 
ж ойлаш ган кангарлар, 
Сирдаёнинг юқори оқи м и ва 
Ф арғона 
саклари ва . бош қа қабилавий 
би рикм алар 
Қ анғҳа д авлатига қар ам бўлган. Хитой м анбаларин инг 
хабар беришича, 
эрам издан 
аввалги 
II— I асрлард а 
Қ ан ғҳ ага Ш аҳрисабз-Қ итоб воҳаси (С усе), С ўғдиёна, 
Хоразм, Тошкент воҳаси ва 
Чирчиқ водийси (Ю ни), 
Зарафш оннинг ў р та оқими (Ф уму), Бухоро воҳаси (Ги) 
ўтади. Унинг ш арқий чегараси Ф арғона ж ан у б д а П ар-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

'фия ва.. Б ақ тр и я билан чатишган. Хитой солномаларига 
қ араган да, Қанғҳа ҳукмронлиги Орол в а А зов денгиз- 
лар и оралиғидаги ал ан л ар м ам лакатига, О рол бўйи ўр;- 
мон қаби л ал ари гача етган ва улар мўйна билан солиқ 
тўл аган л ар . Уша даврдан бошдаб м аҳаллий аҳоли ора- 
сида туркий қабилаларнинг кўчиши натиж асида аста- 
секин турк тиллари та р қ а л а бошлайди. .
М акедониялик 
И скандар 
эрам издан 
аввалги 329 
йилда У рта Осиёда пайдо бўлганда Қир ва Д оро мус- 
табид давлатига қар ам ҳисобланган м аҳалли й аҳоли- 
нинг кўпчилик қисми эроний тил гуруҳининг турли лаҳ- 
ж ал ар и д а гапирганлиги тўғрисида ж уда кўп м ан б алар, 
айниқса антик д авр м уаллиф лари қай д қилади. Аммо 
ниҳоятда кенг ҳудудда ж ойлаш ган кўчманчи ва ярим 
кўчманчи элатларнинг анча қисми туркий ти лда гапир- 
ганлиги туфайли у лар м аҳаллий х ал қл ар билан ж уда 
яқин алоқада бўлиб туб аҳолини туркийлаш тириш ж а- 
раёни кучая боради. У ларнинг ўтроқ ҳолатга ўта бош- 
лагани ҳам тарихда аниқланган. Айниқса икки эра ора- 
лиғидаги давр ичида ўрта осиёликларнинг бой маданий 
мероси заминида ўзига хос этник ж араённи ю зага кел- 
тирган. Кушон ва Х оразм д авлатлари анча гуллаб-яш - 
наган. Б у д авл атл ар д а ж уда ҳам кўп ва хилма-хил оби- 
д а л а р пайдо 
бўлган. 
Кўп элатли 
Х оразм И скандар 
истилосидан кейин ҳам , аҳамонийлар империяси даври- 
дагидек, ўз, мустақиллигини сақлаб қолган. К ўкча ден- 
гиз маданиятига оид Ч ирикработ қўрғонларининг бири- 
д аи топилган скиф (апасиак) жангчисининг темирдан 
ясалган совути И скандар юришлари д аврига оид энг 
қадимги шу хилдаги қурол-аблаҳалардан ҳисобланади.
Қора денгиз ш имолидаги қадимги м ақбарал арн и н г 
биридан топилган совут қолдиқлари в а ш унга ўҳш аш
ҳарбий аслаҳалар, ж ангчилар расми солипган тан га- 
лар Урта Осиёнинг ж анубида ва Ҳиндистоннинг шимо- 
лида м авж уд бўлиб, 
Ч ирикработ совутига 
нисбатан 
ан.ча. кейинги д аврга оиддир. Бундай совутларни такти к 
ж иҳатдан анча кучли бўлган кўп мингли м ассагет ж анг- 
чилари кийиб юрган. Хитой м ан балари да «катта юэчжи» 
дсб аталган м ассагетларда оғир қур о л -асл аҳа билан 
қуролланган отлиқ қўш инлар , қўшни 
м ам л ақ атл ар га 
хавф туғдириб турганлиги ёзилган. Тадқиқотчиларнинг 
фикрича, д аставвал
Х оразм да пайдо бўлган бундай 
отлиқ-қўш инлар билан ж ан г қилиш такти каси сарм ат- 
ал ан л ар .орқали Ш арқий Европа, ундан Р и м га, ш арқда
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

эса хуннларга ўтган. Э рам издан аввалги I асрда пар- 
фияликларнинг М арв темирчилари қўли билан ясалган 
совут кийган отлиқ қўшин билан рим ликларга қарш и 
К арр яқинида ж ангда қатнаш ганликларини юнон муал- 
лифлари хаб ар қилади. Б алан д , бақувват, чидамли от- 
ларнинг асл зоти ўш а д авр л ар д а м ассагетлар ўлкаси- 
д ан Мўғулистон, Хитой ва Ж анубий Сибирга ҳам тар- 
қ а л а бош лаган.
Э рам издан аввалги 
II асрда М итридат 
I даври да 
П арфиянинг ҳудуди ниҳоятда кенгайиб М идия, Форс, 
Бобил ва М арғиёна ўл кал ар и н и -ў з ичига 
олган. Уша 
д аврд а улуғ ҳокймиятга айланган бу м устақил давлат- 
нинг м аркази Урта Осиёдан ғарбга кўчиб, унинг тарихи 
Рим империяси билан 
орадаги 
ерларни бўйсундириш 
учун туганм ас кураш да ўтган.
Кеййнгй икки £ср давом ида Қ анғҳа ҳудудида кўпги- 
на янги ш аҳар ва қ а л ъ а л а р пайдо бўлади, турли касб- 
ҳунар соҳалари ва савдо-сотиқ ўсади, пул тизими ю зага 
келади. Бепоён Қизилқум в а Қорақум ую м лари орасида 
қ а д кўтариб турган ўнлаб қалъаларн и н г б а сав л ат харо- 
балари, узоқ-узоқларга чўзилган кўҳна кан алларн и н г 
_ излари, боғу роғ в а серунум далаларнинг полиз қол- 
д иқлари ҳозиргача кишини ҳай ратд а қолдиради. Айниқ- 
са Амударё ва С ирдарё қуйи ўзанлари бўйлаб бирин- 
кетин қаД кўтарган ш йнакли баланд 
деворлар билан 
ўралган баҳайбат қ а л ъ а ва қасрлар ҳ ақи қатан ҳам бу 
давлатнинг анча ривож ланганлигидан д а л о л а т беради. 
Б у ш аҳар ва қиш лоқларни қази б текшириш н атиж асида 
зўр каш фиётлар қўлга киритилди. Ш улардан энг му- 
ҳимлари қумтош дан, лойдан ва 
ганчдан ясал ган ҳар 
хил ҳайкаллар, ранг-баранг нақш парчалари, от, туя, 
қўй ва бошқа ҳайвонлар ҳам да қуш лар тасвирланган 
расм лар, ўсимлик ш аклидаги, мазмундор нақш ли катта 
идиш лар, одам ва маймунлар ясалган сопол ҳ ай к ал л ар
ва бошқа сан ъат 
нам уналари 
м аҳаллий элатларн и н г 
турмуш тарзини ўрганиш га ёрдам беради. Кангю й ма- 
данияти бйлан боғлиқ эрам издан аввалги IV— III аср- 
лар га оиД арамей типидаги ёзувнинг топилиши ж уда 
катта кашфиёт бўлган эди. Зардуш тийлик д аф н маро- 
сими билан боғлиқ бўлган сопол ёки ганчдан ясалган
қути (оссуарийлар) нинг кенг ҳудудда кўп сонда учра- 
ши турли эл ат ва халқлгфнинг бошини қўш иб турган 
муайян дйний эътиқод мавжудлйгидан Дарак беради.
Эрамйзнинг I— IV асрларйда Урта Осиё кенғ ҳуДуд-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ни эгал л аган қудратли Кушон давлати га киради. Ку- 
ш онлар д астл аб Қобул воҳасини ва Кашмир вилоятини, 
кейин гунн қаб илалари 
юриш ларидаи 
анна бўш аган 
Кангюйнинг ж анубий қисмини ва Ҳиндистоннинг Б ена- 
ресини босиб 
оладилар. 
Кушон империяси Каниш ка 
ҳукмронлик қилган даврда (78— 123 й и ллар) ўзининг 
энг гуллаган «Ш ак даври» номи билан Ҳиндистон та- 
рихига кирган. Истеъдодли саркарда ва д а в л а т арбоби 
Қ аниш ка ўз империяси чегарасини Ж ан уби й Туркма- 
нистон ва Ҳиндистон томон кенгайтириб, пойтахтни Пе- 
шоворга кўчиради. У Хитой билан уруш лар олиб бора- 
ди, Рим билан м увафф ақиятли дипломатик ал о қал ар
ўрнатади. Эрамизнинг 99 йилида 
Кушон элчиларининг 
Рим га келиш и ва Кушон давлати ҳудудида кўплаб Рим 
тангаларининг топилиши бунга дали л бўла олади. Ку- 
шон тан галари К ам а бўйларида ҳам учрайди. III аср- 
дан 
бош лаб 
империя 
чуқур 
инқирозга 
учрайди, 
унинг айрим қисмлари, ж ум ладан Ф арғона в а Х оразм
аж ралиб, м устақилликка эриш ади, ўз тангаларини чи- 
қар а бошлайди. О қибатда 
буюк 
империя 
емирилиб, 
Эрон подшолиги сосонийлар сулоласи томонидан қис- 
ман босиб олинади. Турли дин, ирқ в а ти л д аги эл а т л а р
бўйсундирилган ва бирлаш тирилган Кушон империяси 
д аврида м ураккаб этник ж араён рўй беради, ўзаро хў- 
ж алик-м аданий муносабатлар иқтисодий барқарорлиги 
таъм инланади.
Археологик тадқиқотлар шуии кўрсатадики, У рта 
Осиёда куш онлар даврида хўж алик ж и ҳ атд ан аича юк- 
салиш бўлиб, ирригация иншоотлари ри вож ланади (Хо- 
р азм д а Гавҳар 
ва Ч арм анёб, 
Б ухорода Гав-К итф ор, 
Сўғдда Д арғом м агистрал к а н а л л а р и ), кулолчилик рав- 
нақ топади, тош ёрғучоқлар ўрнига тегирм онлар пайдо 
бўлади, танга зар б қилиш ва пул м уносабатлари ку- 
чаяди. Ш аҳар ҳаёти юқори д а р аж а га кўтари лади , м аса- 
лан, М арв шаҳри 350 га, С ам арқанд 100 га ерни эгал- 
л аган. Аммо қиш лоқ аҳолиси айрим ҳовли уй ларда му- 
д о ф аа иншоотларисиз истиқомат қилган.
Кушон давлатининг гуллаган даври дан бош лаб деяр- 
ли ўи аср давом ида У рта Осиёда рўй берган тарихий, 
этник ж араённи қадимги сўғд, хоразмий, сак, бақтрия, 
парфия тилларидаги арамей алф авити асосида пайдо 
бўлган ёзма м анбалар орқали биламиз. М асалан , бир 
неча ш еваларга бўлинган сўғд тилида қадим ги Зар аф - 
шои ва Қ аш қад арё водийлари, У сруш ань (С ам ар қан д
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

билан Х ўж анд оралиғидаги. ви лоят), қисм ан Ф арғона 
водийси ҳ ам д а Чоч (ҳозирги Тошкент) аҳолиси гапир- 
ган. Айниқса эрамйзнинг IV --IX асрлари да сўғд тили 
ж уда ҳам кенг ҳудудга тар қал ган ва унинг С ам арқан д 
шеваси сўғд ёзувларининг негизини таш кил қилиб, бир 
неча асрлар давом ида Урта ва М арказий Осиёда энг 
муҳйм адабий, ф ан, дин ва халқаро савдо тили деб қа- 
бул қилинган.
Сўғд тилидан олдинроқ арамей типидаги ўзига хос 
алф авитга эга бўлган хоразм тили ёзувлари (асли пар- 
ф ия езувига яқин) пайдо бўлади. Қ ўй қирилганқалъа ва 
Тупроққалъа харобаларидан топйлган нам уналар ва 
бош қа м анбалар бу тилнинг ҳам кенг ҳудудга тарқал- 
ганлигидан ҳам да бир неча ш евалардан иборат эканли- 
гидан хабар беради. Хоразм тилининг фонетик, грамма- 
Тик тузилиши ва лексикасига қараган да у айнйқса шар- 
қий эроний тиллар орасида аж ралиб ўзига хос бўлиб, 
сўғд ва Осетин, сак, афғон, помир ти ллари оралиғида 
ю зага келган ва мустақил тил деб танилган. Қадимги 
сўғд ва Хоразм ти ллари XI—X II асрларгача сақланиб 
туркий тйллар томонидан сиқиб чиқарилган ва қисман 
янги тилга сингиб кетган. Б аъ зи м анбаларга Қараганда, 
хоразм ликлар X III асрда икки тилда гапирганлар. Сўғд 
аҳолйси туркийлаш тирилгандан 
кейин 
ҳам , 
М аҳмуд 
Кошғарийнинг таъриф ича, XI асрнинг иккинчи ярм ида 
Б оласоғун ва бошқа ш аҳарликлар турк ва сўғД тилла- 
рида гапира билганлар.
Атоқли туркш унос олим Н. А. Баскаковнинг таъри- 
фича, м интақадаги 
турқий 
тилларнинг 
ш аклланиш и 
қуйидаги асосий д авр л арга бўлинади: I— хунндар дав- 
ри (эрамизнинг V асригача); йирик уруғ-қабилавий тур- 
кий бирликларнинг д астл аб ж ануб ва ш имолда, кейин 
ш арқ ва ғарбда пайдо бўлиши билан тавсиф ланади; 
II— қадимги турк даври (VI— IX ас р л а р ); уруғ-қабила 
иттифоқларининг булғорлар, қипчоқлар, ўғузл ар, қор- 
луқлар, қирғиз-қипчоқларга бўлиниб кётишй б йлан тав- 
сифланади; I II — ўрта турк даври (IX—XV а с р л а р ), бу 
д авр иккига бўлинади (мўғулларгача (IX—X II асрлар) 
ва м ўғуллардан кейинги (X III—XV асрлар) д авр л ар
ҳам да қорахонийлар, хоразмийлар ва кейинроқ Олтин 
Урда д авл ати ҳам да С алж уқийлар иттифоқининг таш- 
кйл топиши билан белгиланади. Бўнинг оқибатида бир 
неча уруг-қабилавий бирликлар (ўғузлардан аж р ал ган
ўғуз-туркм анлар, ўғуз-салж уқйилар ва ўғуз-булғорлар,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қипчоқлардан эса қипчоқ-булғорлар, 
қипчоқ-половец- 
лар, қвпчоқ-нўғойлар ва ҳоказолар) ю зага келади.
J
Туркий элатларнинг Урта Осиёга ва қўшни ўлкалар- 
га энг кўп келган вақти V—V III асрлар бўлиб, бу давр- 
д а минтақанинг туб аҳолиси саклар, хоразм ийлар, пар- 
ф ияликлар, сўғдийлар, тохарлар ва бош қа эл атл ар д ан
иборат бўлган ва уларнинг тилларининг там омила 
ш аклланиш ига зўр таъсир ўтказган. Ш униси муҳимки, 
эрамизнинг бош ларида Урта Ш арққа энг к атта тўлқин 
бўлиб 
тарқал ган
хуннларни 
атоқли 
олим лардан 
Н. А. Аристов, Г. Е. Грум-Гржимайло, В. В. Бартольд, 
К. А. Иностранцев, Н. И. Артамонов, А. Н. Гумилев ва 
бош қалар туркий тилдаги элатлар, туркларн и эса асли 
хуннларнинг авлоди деб ҳисоблайдилар.
Айрим- тадқиқотчилар таърифича, X—X I асрларда 
У рта Осиёда тўртта уруғ-қабила иттифоқидан иборат 
д а в л а т л а р ; м авж уд бўлиб, улар ўнлаб этносларни би- 
риктирган. Қ арл у қл ар , ўғузлар, қипчоқлар, қирғизлар 
ш улар ж ум ласидандир. 
М азкўр зам инда 
аста-еекин 
■муайян ҳудуд, тил ва этник бирлик ш акллан и б, ҳозир- 
ги туркий х ал қл ар — ўзбеклар, уйғурлар, қозоқлар, қора- 
қал п о қл ар , 
туркм анлар ва қирғизлар келиб чиққан. 
Урта турк даврида, Н. А. Баскаковнинг фикрича, Урта 
Осиё туркий тилларининг ривожига (IX—XV асрлар) 
Қорахонийлар д авл ати қабул қилган уй ғур-қарлуқ ада- 
бий тияи катта таъсир қилган. Д а с тл а б бу тил сўғдий 
алифбеси, кейин ар аб ёзуви асосида ривож ланиб унинг 
икки варйанти ш аклланади: М овароуннаҳрда шарқий- 
қорахонийшар 
ва Х оразм да 
ғарбий-хоразм ий адабий 
ту р к т и л и \ ,
X IW
t
X
v
асрлард а Урта Осиёга, ж у м л ад а н Ф арғона 
.водийси ва ҳозирги Узбекистоннинг ж анубий районла- 
рига ҳам да 
М овароуннаҳрга 
мўғул 
қаб илаларинйнг 
(жалойр,.: барлос, қовчин, арлат; алчин, минг, манғит, 
найман ва ^ ҳ о к а з о ) 5 кўчиб келиши кучайган. Уларнинл 
кўпчилиги; туркийлаш ган бўлиб, айрим лари ҳатто турк 
тилйни ўаининг она тили деб ҳи соблаганлар. XV асрда 
мўғул қ аб и л ал ари ўзларини чиғатой деб ном лаган лар 
ўтроқ деҳқончилик хўж али гига ўта бош-
с 
хонликларининг 
(XVI—X V II асрлар) 
пайдо бўлйши, ту р к и й .хал қл ар н и н г кейинги тараққиё- 
ти ' м а з к у р ; ф еодал 
бирйкмаларнинг тёв араги д а жипс- 
лаш ган- ;элатларнинг ижтимоий-иқтисодий в а маданий
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ривожи билан бевосита боғлиқ бўлиб ўзига 'хос адабий 
тилни. юзага келтирган: уйғур-қарлуқ шеваси асосида- 
ги чиғатой тили ва қипчоқ-ўғуз ш еваси асосидаги Хо- 
разм (ёки 
жўчи) туркий 
адабий тили. 
Уша даврда 
Чиғатой тили заминида ўғуз лаҳж аси асосида салж уқи й
тили дастлаб Х оразм да, кейинроқ 
Кичик Осиёга тар- 
қалган. Ҳозирги ўзбек тилида учта л а ҳ ж а —қарлуқ-чи- 
гил, қипчоқ в а ўғуз бўлиб, улар ҳам айрим ш евал арга 
бўлинади.
Кўпчилик олимларнинг фикрича 
«турк» 
сўзининг 
этимологияси диний эътиқод билан боғлиқ. А кадем и к 
В. В. Б артольд «турк» сўзи этнограф ик эмас, 
балки 
сиёсий атам а деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, т у р к ата- 
масини туру — қонун, одат сўзи билан қиёс қилиш мум- 
кин ва у «қонун асосида бирлаш ган х ал қл ар» 
деган 
маънони билдиради. 
А кадемик Н. Я. М арр «турк»ни 
ижтимоий атам а билан 
боғлаб, 
уни юқори та б а қ а л и
«тар-хон» сўзига ўхш атади ва ҳатто «худо» м аъносига 
яқин деган фикрни айтади. Ленон, В. Томсон, Ю . Н емет 
каби туркшунос олим лар «турк» сўзини «қудрат», «куч» 
деб тарж им а қилганлар. Ҳозиргача айрим м уаллиф лар 
машҳур «Ш оҳнома»даги Турон сўзини Тур исми билан 
сунъий боғлаб, ундан «турк» сўзи келиб чиққанлигини 
асоссиз равиш да баён қиладилар.
Б а ъ зи тадқиқотчила|р <-?гурк» а^тамаси «ум умлаш - 
тирилган қаб и л ал ар иттифоқининг номи», деган-ф икрни 
айтганлар. Б у иттифоқнинг кенг 
ҳудудда ж ой лаш ган
қ аб илалар бирикмасини англатадиган «тур (тўр) тўс» 
сўзига «к» ҳарф и қўшилиб умумий тотем 
номи билан 
боғлиқлиги тўғрисидаги фикр ҳам м авж уд. К ўп тил- 
л а р д а «тўр», «юқори», «баланд», «чўққи», «учи» ёки 
«тоғ» маъноларини англатади ва осмондаги ёки юқо- 
ридаги олий м авж удот образига ўхш атилади. Ш у маъ- 
нода бу атам а «ҳўкиз» сўзига яқинлаш тирилиб илоҳий 
образ, ибтидоиЙ пготем сифатида ҳам таъ ри ф лан ган .
Турк атам аси тўғрисидаги қуйидаги муҳим м аҳал- 
лий м анба д и ққатга сазовордир. Атоқли тарихчи Абул- 
ғози ўзининг «Ш аж арайи турк» номли ажойиб асари- 
д а бундай ҳикоя қилади: «Туркларнинг энг қадим ий ил- 
дизи Т аврот ва Қуръон образларидан Нуҳ п ай ғам б ар 
авлоди ҳисобланиб, унинг ўғли' Е ф ас отасининг ҳукми 
билан Ж уди 
(А рарат) 
товидан кетиб Атил (И тил, 
яъни В олга) в а Ейиқ сувининг ёқасига келиб ж ой лаш ган . 
У анда икки юз эллик йил турган. Ёфаснинг авл од и би-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сёр бўлиб, ундан саккиз ўғил қолган: Турк, Ҳ азар , Сақ- 
л а б , Рус, Минг, Чин, К ам ари, Тарих, 
Ота ўлимидан 
олдин улуғ ўғли Туркни ўрнида қолдириб, ў зга ўғлон- 
л ар и га Туркни ўзларингизга подшоҳ билиб, анинг сўзи- 
д ан чиқманг, Туркка Е ф ас ўғлони деб 
лақаб 
қўйдилар... 
Туркнинг тўрт ўғли бор эди. Аввал Тўтақ, иккинчи Чи- 
гил, учинчи Б арсач ар
ва тўртинчи 
Имлоқ. Туркнинг 
тан л аб хуш лаб олган ерларини бу кун И ссиғкўл дерлар. 
Унинг ўғилларидан Т ўтак оқил ва д авл атл и яхш и под- 
шоҳ эрди.Турк ичинда кўп расмларни ул пайдо қилган. 
О ш га туз солмоқни ул чиқарди. Икки юз қ и р қ йил ум- 
риндин ўтгандан сўнг ўғли Аблачахонни ўз ўрнида ўл- 
туртуриб, кейин Деббоқўйхонни, унинг ўғли Куюкхонни 
тахтга кўтариб неча йиллар 
одил ҳукм ронлик этган. 
Кейинги авлод А блачахоннинг эгизак туғган икки ўғли 
'Т атар ва М ўғул орасида элни бўлиб бердилар. Б у ик- 
киси бир-бири бирлан ёмонлик қилмай, яхш илик бир- 
л а н д а в л а т суруб умр у тк азд и л ар ... М ўғул бирлан Т атар 
булғондин, то Бойду замонигача ҳеч о р ал ар и н д а низо 
йўқ эрди».
Абулғози таърифича, М ўғулхон кўп й и ллар подшоҳ 
бўлган. Б у замон бутун эл Ар 
тоғи ва Кар тоғига ёз 
ф аслида яйловга кўчган. Қиш бўлганда Қ орақум да ва 
Сир сувининг ёқасида қиш лаган. ҚорахОн зам онида эл 
андоқ нодир бўлиб эрдиларким , ичларинда бир мусул- 
мон қолм ай эрди. Подшоҳнинг улуғ хотннддан кўркали 
ойдин ва кундин ортиқ бир ўғил бўлди. Ул ч оқд а Мў- 
ғулнинг расми анд ак эрди ким, то ўғлон бир ёш га етма- 
гунча анга от қўйм аслар эрди. Уғлон бир ёш га етгач 
Қорахон элга совун солиб, улуғ тўй қилди. Тўй куни 
ўғлонни м аъ р ака ичига келтириб б еклардан подшо сў- 
ради: «Бизнинг ўғлимиз бир ёшга етди. Энди мунға не 
о т қўярсиз?» Б еклар ж авоб бермасдан бурун ўғл о н айт- 
ди: «Менинг отим Уғуз турур». Тўйга кел ган ул у ғ в а
кичик барча ўғлоннинг бу сўзига танг қолд и лар. Токи 
айтдилар, бу ўғлонн инг.ўзи отини айтатур, мундин ях- 
ши от бўлурми, деб отини Уғуз қўйдилар1.
У рта оеиёликларнинг аж додлари энг қадимий д авр- 
л ар д ан наф ақат тили в а ёзуви билан. б алки диний 
эътиқодлари билан ҳам ўзаро яқин б ўлган лар. У ларни
1 Қаранг: