Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

T ap n s -- ч.ёт тжли)
кутубхоиаси. (
вилоят, А мударё қуйи оқимида ва Орол соҳилида жой- 
лаш ган Қ орақалпоғистон Республикасидан иборат.
Утган аер ўрталаригача мазкур ҳудудда Қўқон, Хива 
ва Бухоро хонликлари ҳукмронлик қилиб келган. XIX 
асрнинг иккинчи ярм идан бошлаб Россия зўравонлик 
билан У рта Осиёни босиб олгандан кейин ў л кад а Тур- 
кистон генерал-губернаторлиги 
таш кил қилииади. 
Б у
ҳолат ал батта чоризм ҳокимияти ам ал қи лаётган мус- 
там лакачилик сиёсатининг оқибати ҳисобланади. Асли 
умуминсоний қадриятлар байроғи остида 
м азкур ҳо- 
л атдан «О ктябрь инқилоби» туфайли о зод бўлган ўзбек- 
л ар узоқ вақт ўтм ай совет м устам лакаяи ли к сиёсати 
гирдобига тортилди. Яхлит Туркистон ва унда яшовчи 
м иллат ва элатлар сунъий равиш да қ ай тад ан бўлиниб 
«мустақил» реопубликалар ю зага келди. А лбатта. объек- 
тив ижтимоий тараққиёт, сиёсий ҳокимиятни халқ қў- 
' лига олиб берган 
«инқилоб» 
маҳаллий этносларнинг 
ривожи учун дастлабки ўн йилликларда м уай ян ш ароиг 
яратиб берганлигини инкор қилиб бўлмайди. О қибатда 
Урта Осиёда ўзбек, тожик, туркман, қирғиз, қозоқ в а
қорақалпоқларнинг миллий 
бирлиги 
учун иж тимоий- 
сиёсий вазият ш акл л ан а бош лаган эди.
Аммо 30- йилларда ам алга оширила бош лаган совет 
янги м устам лакачилик (неоколониализм) сиёсати м а- 
ҳаллий миллатларнинг равнақйга катта путур етказди. 
Д а с та в в а л знди уйғониб келаётган хал қл арн и н г а с л
ф арзандларини, айниқса, д авлат, ф ан в а м адан и ят со- 
ҳасида етишиб келаётган буюк истеъдодларни қатағон 
қилиш, кўпчилигини қириб, бутун этносни миясиз «ман- 
қурт».га айлантириш сиёсатини ам алга ош ириш га кири- 
шилган эди. Умуминсоний, қадри ятлар шиори остида 
бош ланган мазкур м устамлакачилик сиёсати узоқ ўт- 
мишда ю ксак м аданият яратгап халқимизнинг табиий 
қобилияти, буюк истеъдоди ва. куч-гайратини ҳар то- 
м онлам а намоён қилиш га йўл қўймади. Аксинча, унинг 
асрлар давом ида ш аклланиб келаётган аж ойиб анъа- 
наларини «интернационализм» назарияси асосида ае та - 
секин емира бош лади, миллий қад р и ятл арн и т и к л а т
йўлида ўзини фидо қилиш га тайёр бўлган 
«алпомиш - 
лар»ни қатағон қилди, қам о ққа олди. Б ундай ваҳш иёна 
сиёсатнинг сири 
очилгач собиқ И ттиф оқ р а ҳ б ар л а р и
«қайта қуриш, демократия, ош коралик» 
каб и баланд- 
парвоз сўзли янги ғояларни «кашф» этди лар. Б у иш да 
на мафкуравий, на маънавий, на ғоявий воситага эга
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлмасдан, олижаноб инсоний м ақсадларни рўёбга чи- 
қариш да доимо йўлчи юлдуз бўлиб нур сочиб келган 
»лм-маър«йфат: хор қилинди. Ҳозирги ижтимоий тарақ- 
қиёт, осойишталик ва тинчлик ф ақ ат кеиг халқ оммаси 
сиёсий-маданий савиясинииг юқори д араж ад ал и ги би- 
л а н бевоеита боғлиқ.
Афсуски, парчаланиб кетган 
Иттифоқнинг деярли 
ҳам м а ерида иқтисодий ва м аънавий қаш ш оқлйк, ёвуз- 
л и к ва тўқнаш увлар, зўравонлик ва қон тўкиш лар, ку- 
тилм аган зиддиятлар, миллий низолар барча элатларн и
гараиг қилиб .қўймоқда. Ш иддатли ижтимоий оқимнинг 
қудратли тўлқинида инсоннинг, бутун бир э л а т ва халқ- 
нинг сабр-тоқати ва иродаси, кучи в а дқл-идроки еинов- 
д а н ўтмоқда. Бундай зўр ж араённинг кўпигида даҳш атли 
ахл атл ар ҳам қал қи б чйқиб, ёвуз ниятли ш ахелар ў з 
ҳукмини ўтказиш га, тарихий ютуқларни тўла инкор қи- 
либ, хурофий ўрта аср д авр и тартибларини ўрнатиш га 
интилм оқдалар. Ачииарли томони шуки, сиёеатда ҳам, 
ҳатто илм-маърифатда ҳам теран ўйланилм аган юзаки 
ғоял ар га таяниб амалий ф аолиятда ё ўнг, ё сўлга че- 
киниб, ўзимиз ўзимизии қоралаб тарихни сохталаш тира 
бош ладик. Арзон обрў ахтариб ўзининг ёвуз нйятларига 
етиш м ақсадида баландпарвоз шиорлар билан чиқаёт- 
ган айрим ш ахслар объектйвликни рад этиб, қўлга ки- 
ритган тарихий ютуқларимизни инкор қилиб бузиб кўр- 
сатиш га ҳ ар ак ат 
қилм оқдалар. 
Н аҳотки энди, баъзи 
билимдонлэр фикрича, етмиш 
беш йил 
давом ида ҳеч 
қандай ижобий ю туқларга эга бўлмадик? Кечаги куни- 
мизни унутиб, ф ақ ат сиёсий хатоларни рўкач қилиб 
қанча қурбонлар билан халқимйз қўлга киритган иж- 
тим-вйй-иқтисодий, моддий ва маънавйй ҳаётим издаги 
ю туқларни ўчириб таш ласак?
Ҳозиргача аёвсиз қора бўёқлар билан қораланаёт- 
ган мафкуранинг асл мазмуни эзгу ниятларга қаратил- 
ганлиги, миллионлаб киш иларнинг эътйқодига, йймони- 
га айланиб, бунёдкорлик ва ижодий ф аолнятга муҳим 
омил бўлганлигини ҳеч ким тўла инкор қила олмайди. 
Ш убҳаеиз, мазкур м аф кура айрим ёвуз ш ахелар ўчун 
ўзларининг паст ниятларини ам алга оширишда бир бай- 
роқ, балқи ниқоб ҳам бўлди. М азкур ниқобни ўз вақ- 
тида фош қила олмаган, ҳақ еўзга иш бнадиган халқи- 
мизнинг айби иимада? Б у мафкура ҳам 
кўр-кўрона 
итоатгўйликка чорлаб келган янги диний эътиқодга ай- 
ланиб, уни янги ақидалар д ар аж аеи га кўтарди. Д еярл и
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бир аср давом ида чалғитиб келган ш ахслар учун минг- 
лаб қурбонлар берган қалби пок халқимнз айбдорми? 
Ш унинг учун тарихий қисқа м уддат ичида янги.бир ж а- 
мият яратиб, муайяй ю туқларга эришган халқимизнинг 
ҳақиқий тараққиётини объектив баён этиш, унинг этник 
қиёфасини, асрлар давом ида ш аклланиб келган анъана- 
вий хўж алиги, турмуш тарзи, моддий ва м аълавий ма- 
данйятини ҳаққоний тасвирлаш муҳим аҳ ам и ятга эга.
А лбатта, ўзбек халқининг ҳам Дошқа х а л қ л а р синга- 
ри барча қийинчиликларни, оғир кунларни бош дан ке- 
чирибгина қолмай, совет 
даврида 
умумий 
маиший- 
маданий ю туқларга эришиб, умуминсоний қад р и ятл ар
асосида замонавий дивилизация д араж аси га кўтарилиб 
ўзига хос ижтимоий-иқтисодий ва маданий ан ъ ан ал ар - 
ни яратганлигини инкор қилиб бўлмайди. Б ундай уму- 
мийлик нақадар муҳим бўлганлигини ва унинг бузили- 
ши қандай салбий 
оқибатларга 
олиб 
келганлигини 
ҳозирги кунимиз ёрқин 
иф одалаб бермоқда. 
Ҳеч бир 
ж ам и ят бош қа ю рт-элатларсиз, 
қўшни ж ам и ятл ар си з 
яш ай олмайди. Ш унинг учун ҳар бир х ал қ ўзини қ а н ч а
мустақил ҳисоблаб, эркинликка 
эришмасин, 
барибир, 
унинг ривожи ва кел аж аги умуминсоният тараққи ёти , 
яъни қўни-қўшни эл атл ар билан бевосита боғлиқдир.
У збек халқининг этник қиёфаси, хў ж ал и к ф аолияти 
ва тўрмуш тарзи хусусиятлари д аставвал м аҳалли й та- 
биий-географик ва экологиқ 
шароитга боғлиқ бўлиб 
келган. Бутун Урта Осиё, юқорида қай д қилинганидек, 
ўзига хос тарихий-этнографик ва хўж алик-м аданий тип- 
л ар яратган минтақа. Унда яшовчи х ал қларн и н г келиб 
чиқишй ва тарихий тақдири ҳам умумий характерга эга. 
Тарихда умумий этник илдизга эга бўлган, м уайян ҳу- 
дудда ж ойлаш ган, аммо турли тил, м аданий-хўж алик 
типдаги ҳар хил эл атл ар доимо ўзаро яқин муносабат- 
л ар д а бўлиб, аралаш иб келган ва узоқ м ураккаб тари- 
хий ж араённи бошдан кечирган.
Узбекистон Республикаси 
шимол 
ва ш им оли-ғарб 
томондан Қозоғистон, ш арқдан
Қирғизистон ва Тожи- 
кистон, жануб ва ж ануби-ғарб томондан Туркманистон 
ва қисман ДФғонистон билан чегарадош . Аҳолисининг 
миллий тузилишини асосан 
ўзбеклар 
таш ки л 
этади. 
Сурхондарё ва Х оразм вилоятларида д еярли бутунлай 
ўзбеклар яшайди. Б ош қа вилоятлар кўп м иллатли аҳо- 
ли бўлса-да, кўпчнликни ўзбеклар таш кил қилади, қол- 
гани асосан м аҳаллий ўрта осиёлик э л атл ар , келгинди
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

руслар, украинлар, татар л ар , корейслар ва ҳоказо.
Б а р ч а аҳоли умумий хўж алик-маданий ти п ларга эга. 
М интақанинг табиий-географик шароити уларнинг на- 
ф а қ а т хўж алик фаолиятиии, балки миллий хусусиятла- 
рини ҳам қисм ан белгилаб берган. Республиканинг шн- 
моли-ғарбий қисмида 
аста-секин йўқолиб бораётган 
О рол денгизи жойлаш иб, унга етиша олмай ҳаётбахш
сувларини сахийлик' билан тарқатиб келаётган А м ударё 
ва Сйрдарё оқиб ўтмоқда. Анча қисмини б а л а н д тоғ- 
ли, адир 
в а
тоғ этагидаги 
ерлар 
эгаллай д и . Тоғ- 
лардан бош ланган катта-кичик д ар ё ва сойлар воҳал ар - 
т а ’ тарқалади, қуму саҳролар.га шимилиб кетади. Улка- 
нинг иқлими Урта Осиё текисликлари ва тбғ ти зм ал ар и
бирлиги, сув ресурслари ва серунум тупроғи, ўсимлик- 
л а р ва ҳайвонот дунёсипинг умумийлиги билан тавсиф- 
ланади. Реопублика табиатининг ўзига хослиги унинг 
•субтропик белгилари бйлан мўътадил иқлим бирикма- 
сида. 
г v
Узбекистоининг табиий-географик ва иқлим ш ароити 
аҳолининг н аф ақат хўж алик ф аоли яти ва турмуш тар- 
зи, балки кўп қиррали маънавий м аданияти ва миллий 
руҳияти хусусиятларининг ш аклланиш ида ҳам муҳим 
ом ил бўлиб келган. Асримиз бош ларида ўзбек диёрида 
анъанавий мазкур ш ароитга мбслашган уч хил х ў ж ал и к 
типлари маълум бўлган: воҳаларда яшовчй ў тр о қ деҳ- 
қбнчилик хўжалиги, даш т ва ярим д аш тларда қисман 
кўчиб юрган аҳолининг чорва хўжалиги, во ҳ ал арга яқин 
ва дарё қуйи оқимида 
ж ойлаш ган чбрва-деҳқончилик 
хўж алиги. Х ўж алик-м аданий типларнинг 
чегараси эт- 
ник ҳ уд уд га' тўғри келмайди. Аммо тарихий ж и ҳатд ан
этник маданий бйрлйк узоқ давр ичида х ў ж ал и кка мос 
равиш да ш аклланиб кёлган. 
'
М иллий руҳият, ижтимоий онг, оилавий ва м аънавий 
ҳаётнинг ҳозирги давр талаби га ж авоб бера олади ган
д а р а ж а д а ривож ланиш и, шубҳасиз, халқнинг эркинлй- 
ги, унинг д авл ат тузйлиши билан бевосита боғлиқ. За- 
монавий илм-м аърифат ва маданиятнинг 
юқори поғо- 
наларига кўтарилган ўзбек халқи ўзининг м устақилликка 
эриш ган кунидан бош лаб янги истиқлол йўлида дадил 
қ ад ам таш лаш и унинг 
ижтимоий, сиёсий ва м аданий 
ҳаётининг ҳар том онлама р авн ақ топиш ида к атта замин 
-бўлади.
Х алқимйз келаж аги ва унииг тараққи ёт йўли ўтмиш 
<билан узвий боғлиқдир. Эндиликда 
инсон ҳуқуқлари ,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

миллий ғурур ва д авлат мустақиллиги ғоялари га садо- 
қат, ҳозирги ва кел аж ак авлодлар 
олдидаги ю ксак 
м асъулиятни англаш , ўзбек давлатчилигининг ва тур- ' 
муш тарзининг тарихий таж рибасига таян и ш , дем окра- 
тнк (халқчил) қонунийликни ҳурм атлаш асосий вази ф а 
қилиб қўйилмоқда. Шунинг учун ўзбек халқининг ўт- 
миши ва тарихий тажрибаси, унинг этник қиёф аси, хў- 
ж алик-м аданий 
хусусиятлари, 
моддий 
ва м аънавий, 
ижтимоий ва оилавий ҳаётини илмий 
ж и ҳатд ан ан и қ 
билмагунча ҳозирги тараққиёт йўли, кейинги йўнали- 
шини белгилаб бериш м-умкин 
эмас. 
Д ем ак, миллий 
истиқлолга эришган, ўз йўлини топишга, ўз тақдир ис- 
тиқболини аниқлаш га энди кириш аётган республикам из 
ривож и ўз элининг м ураккаб тарихини, этник хусусият- 
ларини аниқ билишни, уни чуқур таъриф лаш ни тақозо' 
қилади. 
-