|
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimiz mustaqillika erishgan dastlabki yillardan barcha saholariga e`tiborini kuchaytirdi, shu asosida ta’lim sohasiga ham etiborni qaratdi. Bunda yosh kadrlarni etuk bilimli zamon talabiga javob bera oladigan mutaxasis qilib tayorlash maqsat qilib qoyildi, buni kadrlar tayorlash milliy dasturi misolida ko’rishimiz mumkin. ilmiy tadqiqot ishlarni olib boorish ham jadallashtirildi. Odamzod er yuzida yashar ekan, u atrof-muhitga o`tkazayotgan ta`sirini kuchaytirib boradi. Agarda biz inson rivojlanishdagi dastlabki hatti-harakatlarni (tabiatga nisbatan qaramligini yo`qotishga qaratilgan intilishlarni) hozirgi davrdagi uning tabiat bilan muommalasidagi qarama-qarshiliklar bilan taqqoslasak, bu borada odam qanchalik ilg`orlashib ketganini guvohi bo`lamiz.
O`simliklarni madaniylashtirishga qaratilgan faoliyat erniishlashdan boshlang`an bo`lsa, ekiladigan o`simliklarga maydon ajratish, sug`orish, chopiqdan atrof-muhitga ziyon keltirilmadi. Hozirgi zamon qishloq xo`jaligini yurg`izish sistemasi erningmelioratsiyasi, botqoqliklarni hosil bo`lishni, to`proq erroziyasini, sug`oriladigan daryolarni qurib qolishi, hatto yirik havzalarni, masalan Orolni yo`qolishi va eng muhim qishloq xo`jaligini kamaytirish, insonni naqadar ilg`or odimlar bilan progressiv rivojlanganligini ko`rsatadi.
Suvo’tlar hayot sikli bo’yicha bir xil ekologik guruhga birlashgan organizmlar hisoblanadi. Lekin sistematik jihatdan esa ular shakli, tuzilishi, rangi va ko’payishi bilan farq qiladigan bir nechta mustaqil tiplarga bo’linadi. Suvo’tlar uchun xlorofill va rang beruvchi boshqa segmentlarining borligi harakterli. Suvo’tlarining shaklan turli-tumanligi, ularning tarixiy taraqqiyoti davomida oddiydan murakkabga tomon o’zgara borishini nazarda tutgan holda bir-biridan farq qiladigan bir nechta guruhga bo’lish mumkin.
Monad strukturali tuzilishga ega bo’lgan organizmlarda aktiv xarakterga keltirish vositasi hisoblangan, bir ikki va qisman o’ndan ortiq xivchinlarning bo’lishi xarakterlidir. Ularning shakli ko’pincha uzunchoq, oval, shar va boshqa shakllarda bo’ladi. Suvo’tlar bir hujayrali yoki ko’p hujayrali tuzilishga ega bo’lib, shakl va vazifasi jihatidan bir necha hujayraning birlashishidan yoki shakl va funksiyasi jihatidan bir biriga o’xshash bir nechta hujayralar to’plamidan iborat bo’lishi mumkin. Monad struktura suvo’tlarning eng soda tuzilgan vakillarida butun vegetatsiya davrida saqlanadi. Murakkab tuzilishga ega bo’lgan suvo’tlarda esa monad tuzilish ularning jinsiy gameta ko’payishi rolini bajaruvchi hujayralarda namoyon bo’ladi.
Palmelloid tuzilishi- bir nechta bir- biriga daxldor bo’lmagan hujayralarning birlashib shilimshiq modda ichida botgan holda bo’lishi. Bu struktura ham doimiy yoki hujayra rivojlanish siklining ma’lum bir davriga to’g’ri kelishi mumkin.
Kokkoid tuzilishli- harakatsiz har xil yakka yoki koloniya shakldagi organizmlardir. Bundan boshqa ipsimon, plastinkasimon tuzilishlilariyam uchraydi.
Suvo’tlari avtotrof tuban o’simlik hisoblanib, aksariyati suvda hayot kechiradi va sistematik jihatdan pigmentlar tarkibi, zaxira oziqa moddalari, xivchinlarining joylashishi kabi qator belgilari bilan farq qiluvchi quyidagi bo’limlarga bo’linadi:
1. Ko’k-yashiltoifa suvo’tlari (Cyanophycophyta
2. Qiziltoifa suvo’tlari (Rhodophycophyta)
3. Yashiltoifa suvo’tlari (Chlorophycophyta)
4. Tillarangtoifa suvo’tlari (Chrysophycophyta)
5. Sariq-yashiltoifa suvo’tlari (Xanthophycophyta)
6. Diatomtoifa suvo’tlari (Bacillariophycophyta)
7. Pirofitotoifa suvo’tlari (Pyrrophycophyta)
8. Evglenatoifa suvo’tlari (Euglehophyta)
9. Qo’ng’irtoifa suvo’tlari (Phaeophycophyta)
Suvo’tlari bo’limlarining deyarli barchasi (yashil va qizil suvo’tlardan tashqari) kelib chiqishi jihatidan bir-biriga bog’liq bo’lib, ularning boshlang’ich avlodlari har xil rangli, xivchinli suvo’tlari hisoblanadi. Bunga asos qilib hozirgi paytdagi vegetativ hayoti davomida harakatsiz bo’lgan suvo’tlarining stadiyalarida xivchinli zoospora va gametalari ayrim suvo’tlarining vegetativ tuzilishiga aynan o’xshash ekanligi va hujayralarining tuzilishi hamda uning kimyoviy tarkibi jihatidan yaqinligi olingan.
Suvo’tlarning ko’payishi vegetativ, jinssiz va jinsiy usullarda boradi. Vegetativ ko’payish eng oddiy hisoblanib, suvo’tlarining tallomlari mexanik ravishda bo’laklarga bo’linib ketishi (ipsimon va plastinkasimon tallomlar), bir hujayrali suvo’tlarida hujayraning ikkiga bo’linishi (evglenalar, desmidiyalar, diatom suvo’tlari va b.) natijasida yangi tallomlar hosil bo’ladi. Jinssiz ko’payishning eng ko’p tarqalgan usuli hujayra qobig’i yupqa bo’lgan monad strukturali zoosporalar hosil bo’lishi bilan boradi. Suvo’tlarning jinsiy ko’payishi ham xilma- xildir. Jinsiy ko’payish jarayoni gametalar hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’lsa, bunday ko’payishning umumiy nomi gametogamiya
debataladi. U 3 xil ko’rinishda bo’ladi:
1) Izogamiya (matashuvchilar va diatom suvo’tlar, qo’ng’ir suvo’tlarda)
2) Geterogamiya yoki anizogamiya (ko’pchilik suvo’tlarda, masalan qo’ng’ir suvo’tlarning ayrim vakillarida)
3) Oogamiya (Xara va ayrim qizil suvo’tlari)
Suvo’tlarning ahamiyati: Suvo’tlari- tabiatda uchraydigan eng ajoyib va foydali mahsulotlar hisoblanadi. Suvo’tlari noyob foydali moddalarga juda boy bo’lgani tufayli ular keng ko’lamli foydali xususiyatlarga ham egadir.
1. Qonni tozalash: Suvo’tlarining kimyoviy tarkibi odam qoni plazmasi bilan juda o’xshash, shuning uchun suvo’tlari qonni tozalash va undagi balansni muvozanatlash xususiyatiga ega.
2. Kalsiy manbai: Suvo’tlarida sutdagidan 10marta va go’shtdagidan esa 8marta ortiq Ca moddasi mavjud.
3. Ishqorlanish: Suvo’tlari kislotalikni me’yorda saqlagan holda qonning ishqorlanishini oshirish xususiyatiga ega.
4. Antioksidantlar: Suvo’tlari tarkibida saraton kasalligining rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi, antioksidant, xossasiga ega bo’lgan lignin (fitogormon) lar mavjud.
5. Dengiz karami (Laminariya): Bu jigarrang suvo’ti ko’pincha okean qirg’oqlarida uchraydi. Uni an’anaviy Osiyo taomlarida ko’p ishlatishadi. Lekin, laminariyaning foydali samarasini qo’shimcha ozuqalardan olsa ham bo’ladi.
6. Qizil suvo’tlari: Suvo’tlarning bu turini butun holida yoki yorma ko’rinishida sotib olish mumkin. Yorma ko’rinishidagi suvo’tlarini salatlarga, sabzavotli garnirlarga va sho’rvalarga qo’shsak ham bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
