Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet9/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Томас Гоббс (1588-1679 й.й.)нинг асосий фалсафий асари
«Фалсафа асослари» деб аталади. У уч кисмдан иборат булиб, биринчи кдсмининг биринчи боби «Мантик,» деб номаланади.
“Мантик”бобида Гоббс Бэкон йулини давом эттирди. У тушунчаларни таърифлашга катта ахамият берди. Гоб- бснинг фикрича, таърифлаш бир суздан иборат булмаслиги керак; ном таърифлашда кайтарилмаслиги лозим.
Унинг ф икрича, х,укмлар номларнинг бирикувидан иборат. Хукм чин ёки хато булиши мумкин. У биринчи уринга ш артли хукмларни к,уяди, чунки улар сабабий богланишни урганишда мухим ахамиятга эга. Гоббс тил ва тафаккур бирлигини тан олади. Номлар тушунчалар билан, гаплар хукмлар билан тенглаштирилади.
Гоббс силлогизмни куйидагича таърифлайди: силлогизм учта гапдан иборат булган, учинчи ran аввалги иккитасидан келиб чшсддиган мулохазадир. У биринчи фигурани табиий фикр юритишга мос келадиган фигура деб курсатади, бошка фигуралар биринчи фигуранинг турлича куринишларидир. Силлогизмлардаги хатолар асослар хато булганда ва хулоса чик,ариш шаклвдаги хатолар натижасида юз беради.
Гоббс тафаккур конунларининг учтаси хакида фикр билдирган. Айният конуни аниклик шарти сифатида тал­ кин килинади. Суз доим бир маънода ишлатилиши керак. Бу хакикатга эришишнинг биринчи талабидир.
Гоббс зиддият ва учинчиси истисно конунларини ак­ сиома, деб билади.
Гоббснинг ф икрича, исботлаш хулосалар занжири булиб, силлогизмлар унинг алохида халкаларидир. Гообс биринчи марта мантик фанига генетик таърифлашни ки- ритди. Унинг фикрича, предметнинг кисмларини санаш оркали хам таъриф бериш мумкин. Факат таърифларгина фан принциплари хамда исботлаш асоси була олади.
Гоббс мантигида рационализм устун туради. Унда де­ дукция, индукция, тахлил ва синтез бир хил урин тутади. М антик илмининг ривожланишида, илмий услуб билан боглик масалаларни хал этишда Р. Декарт (1606 -1650
й.й.)нинг хизматлари алохида ахамиятга эга.
Декарт машхур файласуф, йирик математик ва ман­ тикшунос олимдир. Унинг фалсафий карашлари «Фалса­ фа мукаддимаси» асарида уз ифодасини топган. Манти­ кий караш лари эса, унинг «Услуб хакида мулохазалар» рисоласида баён этилган. Айникса, «Услубнинг асосий коидалари» деб аталувчи кисми мантик фани ривожи учун ахамиятли булган. Унда билишнинг илмий услубини ха- рактерлайдиган асосий коидалари ишлаб чикилган.


Интуиция деганда Декарт хаёлий нарсани эмас, балки соглом аклда тугиладиган баркарор ва аник тасаввурни тушунган. Интуиция ёрдамида кар кандай киши узининг мавжуд эканлигини, нималарни уйлаётганини, учбурчак уч томонга эга эканлигини ва бошкаларни аникдаши мумкин.
Декарт фикрича, интуиция билан бирга биз дедукциэдан хам фойдаланамиз. Дедукция дейилганда аввал билинган нарсалар асосида билишни таъминлайдиган жараённи гушу- ниш керак. Дедукция ёрдамида фикрнинг мунтазам харакати билан хулоса хосил килинади. Дедукцияда маълум харакат ва муайян узлуксизлик мавжуд булиб, бу нарса интуицияда йукдир. Нарсалар интуиция ва дедукция йули билан билиниши мумкин. Декарт фикрича, дедукциядан геометрияда ва алгебра-
да купрок фойдаланилади. Декартнинг машхур афоризми («Мен фикр килаяпман, демак, мен мавжудман») ни баъзи олимлар силлогизмнинг кискарган куриниши деб курса- тадилар. Декарт эса унда хулоса силлогистик йул билан чикарилмаган, деб айтади.
Дедукция ёрдамида бевосита билим хосил килинади. Декарт фикрича, хулоса чикаришда асосий нарса билин­ ган нарсадан билинмаган нарсага утиш, ноаннк нарсани аник килишдир. Услубнмнг ахамияти дедукцияни кандай килиб куриш кераклигини курсатишдадир. Услуб кандай килиб аклдан тугри фойдаланишни курсатади, тадкик килиш мумкин булган нарсаларни, билишда дедукцияни кандай килиб куриш керак эканлигини аниклайди.
Декарт тахлил ва синтез жараёнлари хакида махсус таълимот ярагади. Унинг кдрашлари анъанавий мантик фа- нидаги карашлардан фарк килади. Декарт тахдил ва синтез тушунчаларини фикрнинг мазмуни билан боглайди. Маса­ лан, агар фигурадан учбурчак тушунчасига, ундан тенг ёнли учбурчак тушунчасига фикран утилса, бу синтетик усул, яъни дедуктив усул булади. Агар тенг ёнли учбурчакнинг фигура булиш, учбурчакли оулиш, тенг ёнли булиш хосса- лари аникланса, анализ усули, яъни индуктив усул булади. Индукцияни Декарт Бэконга Караганда бир оз бош- качарок талкин :,илади. Унинг фикрича, индукция гажри- бага асосланади, унда текширилаётган буюмларнинг тулик руйхати курсатилади. Санаш (энумерация) оркали муайян масала буйича хамма холатлар текширилади. Хар доим хам тулик энумерация, яъни санаш лозим булавермайди. Баъзи вактларда туликсиз айрим олинган санаш хам етарли булади. Шундай килиб, мутафаккир фикрича, интуиция,
дедукция ва индукция хакикатни топиш йулларидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Декарт мантикнинг хамма сохаларига оид маълум сис­ тема яратмаган булса хам уз рационализми билан мантик фани тараккиётига катта хисса кушди.
1662 йилда Антуан Арно ва Пьер Никол томонидан
«Мантик ёки фикр килиш санъати» деб номланувчи китоб ёзилиб, нашр этилади. Кейинчалик бу асар «Пор-Рояль мантиги» номи билан машхур булди. Пор-Рояль мантиги Декартнинг мантикий карашларига асосланади.
Пор-Рояль мантиги гояларни умумий, жузъий ва якка гояларга ажратади. Бир буюмни ифодалаган гоя якка, куп буюмларни ифодалаган гоя умумий гоя - жинс булади.
Пор-Рояль мантиги вакиллари дефиниция - таъриф- лаш нинг икки турини курсатишади - номинал ва реал таърифлаш. Номинал таърифлаш исбот талаб килмайди, реал таърифлашни исбот килиш керак, деб таъкидлашади. Уларнинг хукмлар хакида™ таълимоти Аристотель манти- гини танкид килишга асосланади. Аристотель хукмларнинг хамма турларини курсатмаган; аслида унинг турлари купрокдир, деб таъкидланган холда, хукмларнинг бошка турларини, хусусан, ажратиб курсатувчи ва истисно килувчи хукмлар хамда мураккаб хукмларнинг бир неча турларини курсатишади. Пор-Рояль мантиги вакиллари китобнинг учинчи кис- минй хулоса чикаришга багишлайдилар. Хулоса чикариш инсон учун зарурдир. Хулоса чикаришда бирор хукмнинг чинлиги ёки хатолиги масаласи хал килинади. Хукмнинг субъекти кичик термин, предикати катта термин, улар уртасидаги тушунча урта термин булади. Хулоса чика­ ришда икки асос ва хулоса иштирок этади. Хулоса чикариш энтимема шаклида булиши мумкин - унда асослар аник иф одаланм айди. Х улоса чикариш нинг учта ва ундан купрок хукмлардан тузилган тури булиши мумкин, у сорит булади. Силлогизмлар оддий ва бирлаштирувчи булади. Оддий силлогизмда урта термин чекка терминларнинг биттаси билан богланади. Бирлаштирувчи силлогизмда урта
термин иккита чекка термин билан богланади.
Пор-Рояль мантищца хулоса чикариш системаси кенгайти- рилди, унинг вакиллари томонвдан индукция дедукцияга кара­ ма-карши куйидди, уларнинг узаро алокаси курсатилмаци.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish