V modul O‘qituvchi mahorati 12-mavzu. Pedagogik nutq funktsiyalari

Nutqning mantiqiyligi - nutqning mantiqiy boiishi, eng awalo 0 ‘qituvchining so'z boyligi, tafakkur yuritish qobiliyati, idrok etisl mahoratiga bogiiq. 0 ‘qituvchi tilni juda yaxshi bilishi, so‘z boyligi keng boiishi mumkin. Ammo o‘zi fikr yuritayotgan mavzuga nisbatan chuqui bilimga ega boimasa, bilimlarini o‘z tafakkuri doirasida tahlil qila olmasa notiqlik san’ati natija bermaydi. So‘zlaming o‘qituvchi ifodalayotgar mavzuga mos ravishda to‘g‘ri ifodalanishi, so‘z birikmalarining, gaplarning, matnlaming bir-biriga to‘g‘ri kelishi, fikmi izchil bayon etish uchur bo‘ysundirilishi nutqning mantiqiy boy ekanligidan dalolat beradi. O‘quvchilarga aytilayotgan fikr mantiqan bir-biriga bogiangan boiish kerak. Gaplar o‘rtasida fikriy bogianish, izchillik yo‘qolishi bilan o‘qituvchi nutqining mantiqiyligiga putur etadi.
O‘rganilayotgan mavzu matnlari o‘rtasida mantiqiy bog’lanish bo'lish uchun, matnlar boshlanma bilan ajratiladi (masalan, xulosa qilil aytganda; shu bilan birga; ta 'kidlash lozimki va hokazo). Demak, o‘qituvchi nutqining mantiqiyligi deyilganda, yaxlit bir tizim asosida tuzilgan, fikr va mulohazalar rivoji izchil bo'lgan, har bir so'z, ibora anic maqsadga muvofiq ishlatiladigan nutq tushuniladi.
Nutqning tozaligi va ifodaliligi - o‘qituvchi nutqining tozaligi, av valo uning adabiy til lisoniy normalariga muvofiq ifodalanishi bilan bel gilanadi. O'qituvchilarning chiroyli va mazmunan boy nutqi hozirg o‘zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan boiishi, g‘ayriadabiy til unsurlaridan holi bo‘lishiga qarab baholanadi. Nutqning toza boiishiga halaqit beruvchi unsurlar: dialektizm va varvarizmdir. Zero, ushbu unsurlar badiiy adabiyotda ma’liun bir badiiy - estetik vazifani bajarsada, 0 ‘qituvchining dars jarayonidagi va tarbiyaviy faoliyatidagi nutqida ishlatilmasligi kerak. 0 ‘qituvchi doimiy ravishda idoraviy atamalami, rasmiy so‘z va iboralami noo‘rin ishlatishi o‘z nutqining notabiiyligiga, ishonchsiz chiqishiga sabab bo'ladi. Natijada o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasida o‘qituvchi tomonidan ishontirish metodi orqali qoilaniladigan fikrlar mukammal bayon etilmaydi.
Nutqning tozaligi, uning turli sheva so‘zlaridan holi boiib, faqat abadiy tilda ifoda etilishidir. Til vositalari vaziyatga qarab ishlatilgan, siyqa so‘z va iboralarsiz hosil boigan o‘qituvchi nutqi tabiiy va samimiy bo‘ladi, tinglovchi va о‘quvchilarning qalbiga tez borib etadi.
Jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos bo‘lmagan so‘zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o‘zga millatlarga xos so‘zlaming noo‘rin qo'llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, qo‘pollik asosida qoilaniladigan so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘mi boimagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan foydalanish); parazit (ortiqcha) so‘zlaming ishlatilishi nutqning tozaligiga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Ushbu hodisalar o‘qituvchi nutqida uchramasligi uchun, o'qituvchi o‘zini, fikrini boshqara olishi, doimiy ravishda o‘z nutqini boyitib borishi, mashq qilishi kerak.