Vaqt qatorlarining asosiy elementlari. Reja: Kirish. Vaqtli qator –bu

nisbatan foiz hisobida o’sish sur’ati davriy qatori uchun trendlar tenglamalari

Qavs ichida regressiya koeffitsientining standart hatoliklari ko’rsatilgan
Determinatsiya koeffitsientlari chiziqli holga keltirilgan regressiya tenglamalari asosida hisoblangan

Chiziqli va eksponentsial trendlarning parametrlari iqtisodiy jarayonlarni juda

holda ifodalash imkonini beradi. Chiziqli trendnig parametrlarini quyidagicha tushunish mumkin:
a –vaqt t = 0 bo’lganda davriy qatorning boshlang’ich darajasi;
b –qaralayotgan davrda qator darajalarining o’rtacha mutloq o’zgarishi.
Jadvalda keltirilgan chiziqli trend tenglamasidan shunday hulosa qilish mumkin: “N”- yilning10 oyidanominal oylik ish haqi 82,66 foizga o’zgargan, o’rtacha oylik mutloq o’sish esa 4,72 foizga teng bo’lgan. Vaqtli qator darajalarining chiziqli trend bo’yicha hisoblangan qiymatlari ikki usul bilan aniqlaniladi. Birinchidan, topilgan trend tenglamasiga kema-ket t = 1,2,…,n qiymatlar qo’yib boriladi, ya’ni
yˆ chiziq1  82,66 4,72 1 87,38; ychiziq 2 82,66 4,72 2  92,10.
Ikkinchidan, chiziqli trendning parametrlari hususiyatlaridan kelib chiqqan holda
qatorning har bir keyingi darajasi oldingi daraja bilan o’rtacha mutloq zanjirsimon
o’sish yig’indisidan iboratligini e’tiborga oladigan bo’lsak quyidagini yozish
mumkin:
yˆ chiziq  ychiziq21 b  87,38 4,72  92,10;
yˆ chiziq  ychiziq32 b  92,10 4,72  96,82 va h ..к
Chiziqli trend grafigi 3-rasmda keltirilgan. Shu tariqa davriy qatorlar tendentsiyachsini modellashtirish mumkin.
Mavsumiy va tsiklik tebranishlarni modellashtirish
Vaqtli qatorning additiv va multiplikativ modeli. Mavsumiy yoki tsiklik tebranishga ega bo’lgan vaqtli qatorlar strukturasini tahlil qilishga bir qancha yondoshuvlar mavjud.
Eng sodda yondoshuv – bu mavsumiy komponentalar qiymatini sirg’anchiq
o’rtacha usuli bilan hisoblash va vaqtli qatorning additiv yoki multiplikativ modelini tuzishdan iborat.
Additiv model quyidagi umumiy ko’rinishga ega: