Vazirligi toshkent farmatsevtika

Titrlash – T modda eritmasini oz-ozdan X-modda eritmasiga asta sekin, barcha X modda reaksiyaga kirishgan nuqtani oshkor etuvchi belgi namoyon bo‘lguncha aralashtirib qo‘shib borishdir. Titrlash – X modda bilan stexiometrik nisbatda tasirlashish lahzasigacha ko‘shilgan T moddaning miqdorini bilgan holda X moddaning miqdorini topishga imkon beradi.

Titrant – tarkibida fa’ol T reagent bo‘lgan, titrlashda ishlatiladigan eritma.

Odatda titrlash amalida, titrantni kalibrlangan byuretkadan, aniqlanuvchi eritma quyilgan titrlash kolbasiga, oz-ozdan qo‘shaboriladi. Titrlash kolbasiga, titrlashdan avval aniqlanuvchi eritmaning alikvota ulushi quyiladi.

Alikvota ulushi (alikvota) – tahlil uchun olingan aniqlanuvchi eritmaning aniq qismi. Odatda alikvota ^{ulush kalibrlangan pipetka vositasida olinib, uning hajmi V}n ^{belgi bilan ko‘rsatiladi.}

Ekvivalent nuqta (EN) – Titrlash jarayonida qo‘shilgan T titrantni titrlanuvchi X moddaga ekvivalent bo‘lgan nuqtasi. Stexiometrik nuqta, nazariy so‘nggi nuqta E.N. ning sinonimlaridir.

Titrlashni so‘nggi nuqtasi (TSN) – titrlanuvchi eritmaning ba’zi xususiyatlari, masalan rangi, sezilarli va keskin o‘zgaradigan nuqta. TSN ba’zan ma’lum ma’noda ENga mos keladi, ammo ko‘p xollarda farq etadi.

ENda yoki uning yaqinida sezilarli o‘zgarish namoyon etadigan modda indikator deyila-di. Ideal holda, indikatorni juda oz konsentratsiyasi kifoya etib bunda indikatorning o‘tish oraligida sezilarli miqdorda titrant sarflanmaydi.

Indikator rangini keskin o‘zgarishi TSN-ni bildiradi. Indikator rangining ravshanligi, fluoressensiyasi yoki boshqa sezilarli o‘zgarishiga sabab bo‘luvchi, indi-katorning ikki xil shakli nisbatini o‘zgartiradigan vodorod, metall yoki boshqa ionlar konsentratsiyalarining oraligi – indikatorning o‘tish oraligi deyiladi. Bu soha odatda vodorod ionlari konsentratsiyasining manfiy logarifmi ko‘rinishida, masalan rN=–lg ^s(H3^{O+) ifodalanadi. Oksidlanish-qaytarilish indikatorlari uchun o‘tish oraligi tegishli oksidlanish-} qaytarilish potensiallari bilan ifodalanadi.

Qo‘shilgan titrant hajmi V(T) ni ENdagi hajmi V(EN) ga nisbati – titrlanish darajasi f deyiladi

f=V(T)/V(EN)

Boshqacha qilib aytganda titrlanish darajasi – bu tahlil etiluvchi eritmadagi titrlangan modda miqdorini uning dastlabki miqdoriga nisbatidir.

Qo‘llangan titrant eritmasi konsentratsiyasining tartibi (10^-x) masalan 10^–1, 10^–2,10 ^–3 va x.o. – titrlash saviyasi deyiladi.

Aniqlanuvchi modda X konsentratsiyasi s(X)ni yoki undan bog‘liq bo‘lgan eritmaning biror xossasini qo‘shilgan titrant hajm V(T)dan bog‘lanish grafik tasviri – titrlash egrisi deyiladi. s(X)qiymati titrlash davomida bir necha tartibga o‘zgaradi, shuning uchun titrlash eg‘risi lg s(X) – V(T) koordinatlarida chiziladi.

Absissa o‘qiga qo‘shilgan titrant hajmi V(T) yoki titrlanish darajasi-f qo‘yiladi .

Agar ordinata o‘qiga X-ning muvozonat konsentratsiyasi S(X)yoki undan bog‘lik biror xossa intensivligi qo‘yilsa chiziqli titrlash eg‘risi xosil bo‘ladi.

Ordinata o‘qiga lg s(X)yoki s(X)ga bog‘liq xossaning logarifmi quyilsa logarifmik (yoki monologarifmik)

titrlash eg‘risi xosil buladi.

Titrlash jarayonining o‘ziga xos jixatlarini yanada yaqqol belgilash maqsadida, absissa o‘qiga qo‘shilgan titrant hajmi V(T), ordinataga – (X)konsentratsiya yoki unga bog‘liq xossa qo‘shilgan titrant hajmi bo‘yicha birinchi hosila d lg s(X)/dv(X) logarifmni qo‘yib differensial titrlash egrisi chiziladi.
a b

v

3.1-rasm. 20 sm³ 0,1 m. HCl eritmasini ekvimolyar NaOH eritmasi bilan titrlash egrisini 3 xil ko‘rinishi.

a) chiziqli titrlash egrisi, b) logarifmik (integral) titrlash egrisi,

v) differensial titrlash egrisi.

Differinsial titrlash egrisi odatda fizik-kimeviy tahlilda, masalan poten-siometrik titrlashda ishlatiladi. CHizikli titrlash egrisida (3.1 a-rasm) EN titrlanuvchi modda konsentratsiyasi va hajmi o‘zgarishi chizig‘ining sinish nuqtasiga mos keladi. Titrant asta-sekin qo‘shilabo-rilgach titrlanuvchi moddaning konsentratsiyasi 3.1 a-rasmning chap qismida tasvirlangandek kamayaboradi. E.N. da titrlanuvchi moddaning barchasi titrant T bilan reaksiyaga kirishadi. Uning konsentratsiyasi amalda nulga teng va qo‘shilayotgan titrant hajmi oshgani bilan s(X) o‘zgarmaydi (3.1 a-rasmning o‘ng qismi) va absissa o‘qiga mos keladi. Ammo EN yaqinida konsentratsiya keskin (birnecha tartibga) o‘zgargani sababli EN va o‘tish oraligini aniqlash qiyinlashadi. SHuning uchun vizual (rang o‘tishi ko‘z bilan baxolanadigan) indikatorlar qo‘llanganda chiziqli titrlash egrilari qo‘llanmaydi.

Logarifmik titrlash egrisida (3.1 b-rasm) EN dagi konsentratsiyani o‘zgarishi keskin – sakrama xolida namoyon bo‘ladi. SHuning uchun xam odatda EN va o‘tish oraligi (titrlash sakramasini) aniqlashda logarifmik titrlash egrisida foydalaniladi.

Differensial titrlash egrisida (3.1 v-rasm) EN titrlash egrisini maksimumiga tug‘ri kelgani sababli E.N. ni aniqlash ishonarli bo‘ladi.

Ba’zan, ordinata o‘qiga konsentratsiya logarifmi emas, balki unga uzviy bog‘langan juft moddalar konsentratsiyalari nisbatining logarifmini qo‘yib bilogarifmik titrlash egrisi chizishadi.

Ikkala koordinatalarga ham reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar konsentratsiyalari logarifmlarini qo‘yib chizilgan konsentratsion logarifmik titrlash egrisidan ham foydalaniladi.