Vazirligi toshkent farmatsevtika

O`QUV MATERIALLARI


1-MA`RUZA. INSTRUMENTAL TAHLIL USULLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR VA ULARNING TASNIFLANISHI. DORI MODDASINING QOTISH, SUYUQLANISH, QAYNASH HARORATINI VA ZICHLIGINI ANIQLASH.

Ma'ruza rejasi:

1. 
   Instrumental tahlil usullari haqida umumiy ma’lumotlar va ularning tasniflanishi.
   
2. 
   Dori moddasining qotish haroratini aniqlash.
   
3. 
   Dori moddasining suyuqlanish aniqlash.
   
4. 
   Dori moddasining qaynash haroratini aniqlash.
   
5. 
   Dori moddasining zichligini aniqlash.
   

Tayanch so`z va iboralar: Instrumental tahlil usullari, qotish harorati, suyuqlanish harorati, qaynash harorati, zichlik, konstanta, inkrement.

Hozirgi davrda kimyoviy moddalarni shu jumladan dorivor moddalarni kimyoviy tarkiblarini va ularni ichidagi bo‘lgan aralashmalarni aniqlashda kimyoviy hamda fizik usullardan foydalanadi. Kimyoviy usullar asosan modda tarkibini kimyoviy reaksiyalar yordamida, fizik usullarda moddalarni fizik xossalarini fizik-kimyoviy usullar esa ularni bir vaqtni o‘zida ham kimyoviy ham fizik xussiyatlari asosida tahlil olib boriladi.

Fizik-kimyoviy usullar chet mamlakatlar adabiyotlarida "instrumental" usullar deb yuritiladi, buning asosiy sabablari odatda bu usullarda turli o‘lchov moslamalari va asboblardan foydalaniladi. YUqorida ko‘rsatilgan usullarni hammasi ham tekshiriluvchi moddani biror bir xusuiyatini aniqlashga asoslangan. Xar bir tekshiriluvchi modda o‘zining strukturasini tuzilishi jihati bilan fizik xamda kimyoviy xususiyatlari bilan boshqa birikmalardan tubdan farq qiladi, ya’ni u o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Masalan: moddalarni nur o‘tkazishi nur yutilishi, xar bir moddani tarkibiga, uning tuzilishiga boqliqdir. Moddalarni turli erituvchilarda erishi, ularni kristall xolatdagi kristallarni formasi, ularni nur sindirish ko‘rsatkichi, qutublangan nurni burish burchagi va shu kabi parametrlari bilan xarakterlanadi. No’malum moddani biror bir xususiyatini o‘rganib, uni ma’lum modda (standart) asosida solishtirib aniqlash mumkin bo‘ladi. Buning uchun moddani sifatini kimyoviy aniqlashda bir necha analitik reaksiyalar asosida xulosa qilish mumkin bo‘ladi. Xozirgi vaqtda moddalarni ayrim xususiyatlari ularni aralashmalar orasida ^{individual xolatida aniqlashga ham imkon beradi. Masalan: xinin eritmasining H}2^SO4 ^{kislotali sharoitda} fluorissensiyalanishi.

Ba’zi moddalarni qizdirilganda ular o‘zidan ma’lum to‘lqin uzunlikdagi nurni tarqatadi, ya’ni o‘zini borligi haqida signal beradi.

Farmatsevtik tahlillarda dorivor moddalarni ko‘pincha moddalar aralashmalari bilan chiqariladi. ya’ni ular suyuqlik, tabletka, surtma dori va xakozo tarkibida bo‘ladi. Shuning uchun bunday dori moddalarni aniqlashda ularni biron bir fizik, fizik-kimyoviy, kimyoviy xususiyatlarini aniqlash shu dorivor modda tarkibida bo‘lgan aralashmalarni xususiyatlari umumlashgan xolatda aniqlaniladi.

Agarda tekshiriluvchi modda miqdori nihoyatda kam bo‘lganda, uni biror-bir xususiyati ko‘p miqdordagi "yot" modda xususiyatlari orasida aniqlanmay qolishi mumkin. Shunday qilib biz biror dorivor yoki kimyoviy moddalarni aniqlaganimizda moddalarni umumiy signallar yiqindisini aniqlagan bo‘lamiz:

^{X = X}f ^{+ X} a
^Xa <sup>-tekshiriluvchi modda biron-bir xususiyati (signali)

X</sup>f ^{-tekshiriluvchi modda bilan bo‘lgan aralashmalarni, tashqi muxitni (signali) biron-bir xususiyati,} bunday aralashmalar toza modda uchun qo‘shimcha fon hosil qiladi.

Agarda tekshiriluvchi namunada aniqlanilaetgan modda miqdori ko‘p bo‘lsa, uni tarkibidagi aralashmalarni biz odat da "yot" moddalar deb yuritamiz, agarda kam bo‘lsa shu tekshiriluvchi moddani o‘zi "yot" modda xolatiga o‘tadi. Agarda tekshiriluvchi moddaning miqdori 10% dan kam bo‘lsa, u xolatda biz uni yuq (sledы) xolatda aniqlagan bo‘lamiz.

Yuqorida ko‘rsatilgan xolatlarni hammasida ham bizni asosan moddani ma’lum bir hajmdagi eritmadagi yoki gaz aralashmasidagi konsentratsiyasi qiziqtiradi. Odatda modda konsentratsiyasi uning biron bir xususiyati bilan konsentratsiyasi o‘rtasida boqliqlik asosida aniqlaniladi. Shunday boqliqlik borligini bilgan xolda, ya’ni moddani biron xususiyatini aniqlash asosida uni konsentratsiyasi ya’ni miqdori aniqlaniladi. Masalan: ishqoriy yot metallarini alangada nur tarqatish intensivligini aniqlab modda konsentratsiyasi aniqlaniladi. Xininni sulfat kislotali sharoitda fluorissensiyalanishi bilan aniqlash modda tarkibi va uni biror bir analitik xususiyati o‘rtasida boqliqlik odatda tajriba asosida o‘rganilib uni boqliklik grafigi asosida aniqlanadi. Bunda boqliklik to‘g‘ri chiziqining burchagi X, usul sezgirligini belgilab beradi. Burchak tgX qancha katta bo‘lsa, usul shunchalik sezgir bo‘ladi: