|
3. Mexnat resurslarining iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha samarali taqsimotini rivojlantirish istiqbollari
Davlat iqtisodiy faoliyat jarayonida jalb etish mumkin bo‘lgan mehnat potensiallarini tariflashda asos bo‘lib, mehnatga qobiliyatli aholi sonidir.
Xaqiqiy mehnat potensialiga iqtisodiy aktiv aholi ya’ni band bo‘lganlar va ishsizlar kiritiladi. Iqtisodiy aktiv aholi, mehnatga qobiliyatli aholi sonidan iqtisodiy faoliyatda ishtirok etishni xoxlamaydiganlar mehnatga qobiliyatli aholi soniga kamroqdir.
Davlat mehnat potensialini shakllanishi va ishlatilishiga, ish kuchi migratsiyasi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan aholini, asosan mehnatga qoiliyatlilarni migratsiyasi. Evropa davlatlari mehnat potensial o‘zgarishiga o‘z ta’sirini yaqin kunlarda ko‘rsata boshlaydi. Mehnat potensiali o‘rganish potensial va xaqiqiy soni xisoblanadi, buning asosi mavjud va doimiy aholi sonidir. Ko‘pgina davlatlarda shu ikkala kategoriya xisoblaniladi, ayrim davlatlarda. Masalan Tursiyada faqat mavjud aholi, AQSHda faqat doimiy aholi.
Barcha migratsiya shu jumladan migratsiyasi jarayonlarini o‘rganishda davlat miqqiyosida statistikada absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Migratsiyani ko‘rsatkichlari ichki va tashqi migratsiya yoki migratlaridir.
Bu ko‘rsatkichlar doimo bir xil bo‘lmaydm, chunki bir kishini o‘z o‘rganayotgan davr mobaynida bir necha martta migratsiya qilish mumkin.
1.Mehnat potensialini shakllanish asosi tariqasida aholi statistikasi.
Iqtisodiy faoliyatda moddiy ne’matlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishtirok etish qobiliyati bilan jamiyat mehnat potensiali baxolanadi. Mehnat potensialini asosi bo‘lib mehnatga qobilitli aholiga mehnat ishidan mehnatga qobiliyatlilar xamda mehnat yoshi chegarasida. Tashqari iqtisodiy faoliyat bilan band bo‘lganlar. Ishlamaydigan mehnat yoshidag nogironlar, mehnatga qobiliyatli aholi tarkibiga kirmaydi.
Mehnatga qobiliyatli aholi soni aholining jinsiy tarkibidan chiqib kelgan xolda xisoblanadi. SHuning uchun mehnat potensialini statistik o‘rganishda avvalo turli davlat demografik jarayonlarini o‘rganishga asoslanadi. Bu jarayonlarning tariflashda aholini tabiiy va mexanik xarakati ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
Mehnatga qobiliyatli aholini tabiiy xarakat ko‘rsatkichlarini xisoblashda mehnatga qobiliyatli aholining tabiiy xarakat ko‘rsatkichlari nisbati o‘rtacha mehnatga qobiliyatli aholi soniga olinadi.
Bu ko‘rsatkichni tabbiy ko‘payishi omillari bo‘lib o‘rganayotgan davrda mehnat yoshiga etganlar soni, xamda mehnat yoshi chegarasidan tashqarisidagi iqtisodiy faoliyatga jalb etilganlar soni. Bundan tashqari tabbiy ko‘payish bo‘lishi mumki, o‘quv muassasalari va xarbiy xizmat tizimidan qo‘shilganlar.
Tabbiy kamayish ko‘rsatkichlari bo‘lib: yoshi bo‘yicha nafaqaga chiqish, mehnatga qobiliyatli yoshdagilardan nogironlikga chiqish, vafot etish ishdan ajralgan xolda o‘qishga kirish, xarbiy xizmatga chaqirish.
Demak, migratsiya migrantlardan ko‘p bo‘lishi mumkin yoki teng, lekin xech qachon kam bo‘lmaydi.
Migratsiyani asosiy absolyut ko‘rsatkichlari quyidagicha:
M = kelganlar soni – ketganlar soni
Migratsiya xajm Ako‘rsatkichlari o‘rganilganda turli belgilar bo‘yicha guruhlanadi(xududiy- makon, vaqt – zamon, sotsial-demografik, maqsad) mavjud ma’lumotlarga binoan.
Migratsion jarayonlarni o‘rganish maqsadida nisbiy ko‘rsatkichlardan foydalanilada, bularga: umumiy migratsiya ko‘rsatkichlari, nisbiy migratsiya intensivligini ko‘rsatkichlari, odatda bu ko‘rsatkichlar ming yoki o‘n ming aholi nisbatan xisoblanadi.
Umumiy migratsiya ko‘rsatkichlariga:
Kelganlar ko‘rsatkichlari
Ketganlar ko‘rsatkichlari
Migratsion jarayonni intensivlik ko‘rsatkich yuqoridagi ko‘rsatkichlar mehnatga layoqatli aholi soniga nisbatan xam o‘rganiladi.
YUqoridagi nisbiy ko‘rsatkichlar turli aholi guruxlariga (yosh, jins, etni, va x.k) xam xisoblanib migratsiya ko‘rsatkichlaridir.
Aholi va yosh ko‘rsatkichlari tashqi migratsiyasi o‘rganishda davlatlar aro qiyoslashda immigrant va emigrant, ishchi migrant, ishchi emigrant iboralaridan foydalaniladi.
Mehnat potensialini takror ishlab chiqarish demografik asosi.
Mehnatga layoqatlilar soni oshishi, aholi sonini oshishiga uzviy bog‘liqdir. Aholini takror ishlab chiqarishiga avvalo axolini tabiiy xarakati vuyidagi ko‘rsatkichlari xisoblaniladi:
Absolyut tabiiy xarakat ko‘rsatkichlari, ya’ni:
tug‘ilganlar soni ma’lum vaqt oralig‘ida, odatda yil davomida “T”.
vafot etganlar soni bular xam odatda yil davomida “V”
aholining tabiiy o‘sishi
O‘zbekiston uchun xos bo‘lgan xususiyatlaridan biri, qonuniy nikoxdan o‘tanda, farzand ko‘rishga intilishadi, shuning uchun quyidagi ko‘rsatkichlar xam tug‘ilish soniga ta’sir ko‘rsatadi.
qayd qilingan nikoxlar soni yil davomida.
yil davomida ajralishlar soni.
Aholining mexanik xarakati ya’ni migratsiya xam mehnat potensialini soning o‘zrashiga ta’sir ko‘rsatadi.
- ko‘chib kelganlar sonida mehnat qilish qobiliyatiga ega yoshdagilar soni oshiradi, ya’ni immigrantlar;
- ko‘chib ketganlar soni yil davomida, ya’ni mehnat qilish qilish qobiliyatiga ega yoshidagilar soni kamaytiradi.
Nazariy statistikani o‘rganishda shuni qayd etilgandiki, absolyut miqdorlar na makonda (xududlar bo‘yicha) na zamonda (dinamikada) taqqoslanmaydi. Taqqoslash uchun mos keladigan ko‘rsatkich bu nisbiy miqdorlardi, yani:
tabiiy xarakat nisbiy ko‘rsatkichlari;
mexanik xarakat nisbiy ko‘rsatkichlari;
Demografik jarayonlarni nisbiy ko‘rsatkichlar yordamida taxlil qilishda:
umumiy ko‘rsatkichlarda
yoshi bo‘yicha ko‘rsatkichlardan
maxsus ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Umumiy ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiritiladi:
1.Tug‘ilish ko‘rsatkichi
= *100
Do'stlaringiz bilan baham: |
