|
Kadimchilar chor hokimiyati bilan ochiq sheriklik, bosqinchilarga xizmat qilish yo‘liga o‘tib ketdilar, modernistlar esa milliy ozodlik harakatining rivojlanishida katta rol o‘ynadi. Inqilob ularning bir qismini o‘zining notinch girdobiga tortdi, ba’zilari esa o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy harakatlaridan orqada qolishni istamadi.
Jadidlar asosiy faoliyat sohasi sifatida teatrni tanladilar. Xalqning asosiy qismi savodsiz edi: kitoblar, gazetalar, jurnallar, ya'ni. barcha bosma adabiyotlar uning uchun imkonsiz edi. Og'zaki nutq hukmron bo'lgan teatr sahnasi jadidchilar-modernistlarning markaziy og'ziga aylandi. Bu yerda M.Behbudiy, A.Samadov, A.Fitrat, Choʻlpon, A.Badriy, N.Qudratulla, Abdulla Qodiriy, Xamza, A.Avloniy, H.Shukrullo va boshqalar shuhrat qozongan.
1910-1917 yillarda dramaturgiya va teatr jadidchilik gʻoyalarining asosiy dirijyorlari boʻldi. Ularning spektakllari keskin ijtimoiy yo‘nalishga ega bo‘lib, ular uchun shariatga qarshi har qanday jinoyatga shay turgan beklarning ta’magirligini, mullalarning axloqsizligi va ochko‘zligini, pulparast amaldorlarni masxara qilgan. Ular arxaik to‘y marosimlarini, eskirgan marosimlarni, urf-odatlarni, hukmron bo‘lgan xurofotlarni keskin tanqid qildilar, hukmron elitaning muqaddas ko‘rsatma va axloq pardasi ortida yashiringan illatlarini fosh qildilar.
Bu tanqid musulmon dunyosining poydevorini silkitdi, musulmon ruhoniylarining ta'sirini susaytirdi va asosan ochiq-oydin illatlarni qoraladi. Jadidlar nutqlarida eski feodal tuzumni isloh qilish, eng xunuk va salbiy hodisalarga barham berish, Turkistonni kapitalistik taraqqiyot yo‘liga tezroq moslashtirish g‘oyalari ilgari surildi.
Islohotchi jurnalistlar ham dramaturglar singari o‘z nashrlarida giyohvandlik, spirtli ichimliklar va tamaki iste’molini, zinokorlikni, fohishabozlikni va ayollar tengsizligini qoraladilar. Matbuotda jadidlar ham urushga qarshi, ommaning ma’rifatli bo‘lishi uchun chiqish qildilar. Xurofotlarga, ularning fikricha, Markaziy Osiyo jamiyatining rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan barcha narsaga qarshi kurashga katta e’tibor qaratildi. Markaziy Osiyo davlatlari hayotidagi siyosiy turg‘unlik masalalari jadidlar matbuoti uchun yopiqligicha qoldi.
Jadid nashrlarining asosiy vazifasi dinni “tozalash”ga, ta’lim tizimini tubdan qayta qurishga, ijtimoiy institutlarni takomillashtirishga ko‘maklashish edi. Islohotchi gazeta va jurnallar dastlab o‘quvchilarga dunyo aholisi va geografiyasi, xalqaro voqealar, jahon tarixi, G‘arbdagi ilmiy-texnikaviy kashfiyotlar haqida ma’lumot berishga intilgan. Birinchi jahon urushi boshida rus-turk mojarosi mahalliy jurnalistlarning diqqat markazida edi. Tahririyat arab, turk, tatar va urdu tillarida chop etilgan kitoblar va davriy nashrlarga sharhlar berdi. Shunday qilib, jadid matbuoti 20-asr darajasiga ko‘tarishdek eng muhim vazifani bajardi. O‘z o‘quvchilarini xorijdagi dindoshlar, jadidlar hayotidan xabardor qilishislom davlatlarini birlashtirgan diniy rishtalarga qaramay, Markaziy Osiyo jamiyati va G‘arbiy Osiyo o‘rtasidagi farqni ko‘rsatdi. Jadid matbuoti milliy o‘zlikni anglashning yangicha yo‘lini ochib berdi.
Rus hukumati, amir, xonlar va oliy ruhoniylar jadid matbuotiga qarshi kurash olib bordilar. 1914-15 yillarda. Jadid gazetalari, “Ma’rifat” kitob do‘koni yopildi. Bularning barchasi jadidlarni madaniy islohotdan siyosiy qarshilikka o‘tishga majbur qildi.
Sovet davrida jadidlarga “reaktsioner” tamg‘asi qo‘yilgan va ularga nisbatan salbiy munosabat tarbiyalangan. Jadidlarning O‘rta Osiyo tarixidagi o‘rniga yetarlicha baho bermaslik tarixiy haqiqatni buzib ko‘rsatish edi. Ularning orasidan yosh buxoroliklar va yosh xivaliklar ham chiqdi, ularning chap qanoti keyinchalik Buxoro va Xiva kommunistik partiyasiga qo‘shilib, inqilobiy harakatda faol ishtirok etdi. Ularning bir qatori (M.Behbudiy, Choʻlpon, A. Fitrat) hozirgi oʻzbek tili va adabiyoti rivojiga katta hissa qoʻshgan, diniy aqidalar va xurofotlarga oid oʻtkir kinoyalari musulmon ruhoniylarini qoralashda katta rol oʻynagan.
Ularning taqdiri ayanchli edi – ba’zilari Buxoro amiri (M.Behbudiy) tomonidan vayron qilingan, ba’zilari sovet davridayoq aqidaparast mullalar tomonidan o‘ldirilgan, ularni bir paytlar masxara qilgan va fosh qilgan (Xamza), ko‘plari 20-asrlarda vafot etgan. -30-yillar , qoralash va anonim xatlar bo'yicha aksilinqilobiy sovetlarga qarshi faoliyatda asossiz ayblovlar qurboni bo'ldi (A. Fitrat, Cho'lpon)
Bu maqola uncategorized , TARIXIY ESSELAR ANDREYEVA. NM , BUXORO HAQIDA TARIXIY ESSELAR tagged Buxoro , Mang'itlar sulolasi , Tarixiy ocherklar , Tarix .
Do'stlaringiz bilan baham: |
