D. A. Nurkeldiyeva

2.2 Nutq nuqsoni ega bo’lgan bolalarning shaxs va shaxslararo munosabatlarini rivojlantirishda pedagogik-psixologik korreksiya qilish
Nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalarning shaxslararo munosabatlarining xususiyatlari.
Tizimli nutq buzilishi bo'lgan bolalarda kuzatilgan o'zlarining nutq xatti-harakatlarini tashkil etishdagi jiddiy qiyinchiliklar ularning atrofdagi odamlar bilan muloqotiga salbiy ta'sir qiladi. Ushbu toifadagi bolalarda nutq va muloqot qobiliyatlari buzilishining o'zaro bog'liqligi nutqning qashshoqlik va lug'atning farqlanmasligi, fe'l lug'atining aniq etishmasligi, izchil bayonning o'ziga xosligi kabi nutqning xususiyatlariga to'sqinlik qiladi. to'laqonli aloqani amalga oshirish. Ushbu qiyinchiliklarning oqibati - muloqotga bo'lgan ehtiyojning pasayishi, aloqa shakllarining shakllanmasligi (dialogik va monolog nutqi), aloqaga qiziqishning yo'qligi, muloqot sharoitida harakat qila olmaslik, negativizm
Nutq rivojlanmagan bolalar nutqning negativizmini yoki muloqotda nutq passivligini, boshqalar bilan tanlab aloqa qilishni ko'rsatishi mumkin. Muloqot vositasi sifatida imo-ishoralar va mimikalardan foydalaniladi. O'z nutqingiz bo'lsa, og'zaki aloqa vositalaridan foydalanish qiyin, chunki bolalar nutqi o'z nazoratidan tashqarida qoladi.
Nutq nuqsoniga ega bo’lgan bo'lgan katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning ko'pchiligida uning vaziyat-ishbilarmonlik shakli ustunlik qiladi, bu 2-4 yoshdagi normal rivojlanayotgan bolalar uchun xosdir (E.G. Fedoseeva). Ularning ko'pchiligi uchun afzal qilingan narsa kattalar bilan o'yin faoliyati fonida muloqot qilishdir, bu nafaqat jiddiy qashshoqlik, balki unda ishlatiladigan nutq ishlab chiqarishning etarli emasligi bilan ham ajralib turadi. Nutq patologiyasi bo'lgan bolalarning kichik qismida muloqotning ekstrasituatsion-kognitiv shakli aniq ustunlik qiladi. Ular kattalarning kitob o'qish taklifiga qiziqish bilan javob berishadi, oddiy, qiziqarli matnlarni diqqat bilan tinglashadi, lekin kitob o'qish oxirida ular bilan suhbatni tashkil qilish juda qiyin. Qoida tariqasida, bolalar o'qiganlarining mazmuni haqida deyarli savol bermaydilar, ular monolog nutqining reproduktiv bosqichi shakllanmaganligi sababli eshitganlarini qayta aytib bera olmaydilar. Kattalar bilan muloqot qilishda qiziqish mavjud bo'lsa ham, suhbat davomida bola ko'pincha bir mavzudan ikkinchisiga o'tadi, uning kognitiv qiziqishi qisqa muddatli bo'lib, suhbat 5-7 daqiqadan ortiq davom etmaydi.
Bolalar va kattalar o'rtasidagi muloqot jarayonida rejim lahzalarida va turli tadbirlarda ular ko'pincha shakllanmagan muloqot madaniyatini namoyish etadilar: ular kattalar bilan tanish, masofa hissi yo'q, intonatsiyalar ko'pincha baland, qo'pol va bezovta qiladi. talablar. Kattalar bilan muloqot qilishda ular tengdoshlari bilan muloqot qilishdan ko'ra mazmuni va tuzilishi jihatidan kamroq rivojlangan nutq ishlab chiqarishdan foydalanadilar, bu aloqa vositalarining normal ontogeneziga mos keladi.
Nutq nuqsoniga ega bo’lgan bilan og'rigan bolalar guruhida odatdagidek gapiradigan tengdoshlar guruhida bo'lgani kabi bir xil naqshlar ishlaydi. Bu qulay munosabatlar darajasi ancha yuqori ekanligi, "afzal" va "qabul qilingan" bolalar soni "rad etilgan" va "izolyatsiya qilingan" bolalar sonidan sezilarli darajada oshib ketishida namoyon bo'ladi. "Rad etilgan" va "izolyatsiya qilingan" bolalar orasida ko'pincha kommunikativ vositalarni yaxshi bilmaydigan, barcha faoliyat turlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan bolalar kiradi. Ularning o'yin qobiliyatlari, qoida tariqasida, yomon rivojlangan, o'yin tabiatan manipulyatsiya; bu bolalarning tengdoshlari bilan muloqot qilish urinishlari muvaffaqiyatga olib kelmaydi va ko'pincha "qabul qilib bo'lmaydigan" tomonidan tajovuzkorlik portlashlari bilan yakunlanadi.
Nutq nuqsoniga ega bo’lgan bo'lgan bolalar etakchilikni ta'minlaydigan fazilatlarga ega emaslar: barcha turdagi faoliyatda muvaffaqiyat (o'yin, samarali, ish, o'rganish), etarli darajada rivojlangan muloqot qobiliyatlari (ular nutqni tinglashni va tushunishni, o'z fikrlarini bildirishni biladilar. izchil), ijobiy xarakterli xususiyatlarning mavjudligi, bolalar va o'qituvchilarga nisbatan faollik. Tengdoshlar guruhida Nutq nuqsoniga ega bo’lgan bo'lgan bolaning pozitsiyasi nutq nuqsonining zo'ravonligi bilan chambarchas bog'liq. Shunday qilib, shaxsiy munosabatlar tizimida yuqori o'rinni egallagan bolalar, qoida tariqasida, nisbatan yaxshi rivojlangan nutuqqa ega emas.
Bolalarda shasx va shaxlararo munosabatlarni tekshirishda “moychechak guli” metodikasidan foydalaniladi. Bunda ikkita bolaga moychechak tasviri tushirilgan rangsiz rasm beriladi va qaysi bola ledir ekanligi aniqlanadi.
Nomi: “Moychechak guli” metodikasi
Maqsadi: Bolada shaxs va shaxslararo munosabatlarini aniqlash, hamjihatlik, ledirlik qobiliyatlarini o’rganish
Jihoz: Ko’rgazmali rasm va rangli qalamlar
O’tkazish tartibi: Ikkita bolaga moychechak tasviri tushirilgan rangsiz rasm beriladi va rasmni bo’yash jarayoni ko’zatiladi.
Natija: Agar bir bola ikkinchisiga rasmning qaysi tomonini va qaysi rangda bo’yashini ko’rsatsa – bu ledirlik.
Agar ikkala bola ham bir-biriga zarar yetkazmagan holatda qalamlardan foydalansa va rasmni bo’yasa – bu ham hamjihatlik
Nutq nuqsoniga ega bo’lgan bola shaxsini har tomonlama rivojlantirish maqsadga muvofiq.
Bolalar bog’chasida axloqiy tarbiya berish har xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Avvalo, bolalarni har xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg’ulotlarda va mashg’ulotlardan tashqari vaqtlarda ta’lim berish, kun davomidagi maishiy, mustaqil, badiiy faoliyatda, ko’ngil ochishlarda qatnashtirish orqali bu ish hal etiladi. Har xil bayramlar. San’at vositalari, ijtimoiy hayot voqealari, bolalar badiiy adabiyoti, musiqa, ashula, tasviriy va amaliy san’at, o’yinchoq va o’yin materiallari, ommaviy axborot vositalari, oynai jahon va radio, kino va multfilmlar, diafilmlar va boshqalar bolalarning axloqiy tarbiyasiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bunday vositalardan ma’lum bir izchillik va tizimlilik bilan foydalanilgandagina bolalarning axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatish mumkin. Yuqoridagi aytilganlardan xulosa shuki, axloq-odob o’zbek millati hayotining mazmuni hisoblanadi. Qayerda, qaysi jamiyatda, qaysi davlatda yaxshi xulq qaror topsa, o’sha jamiyatdagi kishilarning hayoti farovon, turmushi tinch, odamlari boy-badavlat bo’ladi.
Axloqiy tarbiya berish metodlari. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil metod va usullardan foydalaniladi. Axloqiy tarbiya metodlari — bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarini egallab olishi, ularda madaniy xulq va ijobiy munosabatlarni, shaxsning axloqiy xis-tuyg’ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat usulidir. Axloqiy tarbiya metodlari quyidagi guruhga bo’linadi:
- axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish hoxishini shakllantirishga qaratilgan metodlar
- axloqiy xis-tuyg’ular va munosabatlarni rag’batlantirishga qaratilgan yordamchi metodlar.
Hamma guruh metodlari axloqiy xis-tuyg’ular va shaxsiy sifatlarni tarbiyalashni ta’minlaydi. Tarbiyachining hikoyasi, o’qib berish, axloqiy mavzularda suxbatlar (rasmga qarab, tajribaga asoslanib, o’qilganlar bo’yicha), kuzatish, rasmlarni namoyish qilish, bolalar adabiyoti va hayotdagi ijobiy misollardan foydalanish asosida olib boriladi. Yuqorida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy me’yor va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari o’rgatiladi, ularda axloqiy tasavvur va tushunchalar shakllantiriladi. Bu metodlarga quyidagi asosiy talablar qo’yiladi: bolalarning yaxshilik va yomonlik to’g’risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish, aqliy, xulq-atvor me’yorlarini muxokama qilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda bolalarning o’zlarini faol qatnashtirish, har bir bolaning xis-tuyg’usiga extiyotlik bilan munosabatda bo’lish. Bolani noo’rin tanqid qilish, uning ustidan qo’lish, unga nisbatan e’tiborsizlik qilish yaramaydi. Xamma metodlardan ma’lum izchillik bilan kompleks ravishda foydalaniladi. Har bir metod o’ziga xos bo’lib, ma’lum vazifani bajaradi. Buni bir qator misollar orqali ko’rib chiqamiz. Tushuntirish ko’pincha bolalarga yangi axloqiy tushuncha, me’yor, qoida bayon qilib borilayotganda ishlatiladi. Tushuntirish kattalarning jonli so’zi va na’munasiga asoslanadi.
Masalan: ro’paradan kelayotgan tanish kishiga xushmuomalalik bilan salom berish uchun avvalo, bir oz to’xtab, u kishining yuziga qarab qo’limsirab “Assalomu alaykum” deyish va yana yo’lida davom etish kerak. Tushuntirish va ko’rsatish tabiiy xolda bo’lishi kerak. Axloqiy mavzulardagi suxbatni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning hamma guruhlarida qo’llash mumkin. Tushuntirish yorqin bo’lib, bolalarning xis-hayajoniga yetarlicha ta’sir etishi kerak. Bu metodning asosiy vazifasiga quyidagilar kiradi:
Nutqida nuqsoni bo’lgan bolalarda ijobiy-axloqiy hislarni uyg’ota olish, ertak qaxramonlariga hamdardlik bildirish hamda yutug’idan quvonish va muvaffaqiyatsizligiga birgalashib achinish;
U bolalarga tushunarsiz bo’lgan ayrim axloq qoidalarining mazmunini ochib berish;
U axloqiy mavzulardagi hikoyalardan mashg’ulotlarda, sayrlarda, bolalarning o’z hayoti bilan bog’liq bo’lgan joylarda foydalanish.
Axloq mavzulardagi suhbatlar orqali bolalar axloq me’yorlari va qoidalarini, ijobiy xulq shakllarini egallabgina qolmay, shu bilan bir qatorda ularda axloq qoidalari va me’yorlariga nisbatan talab yuzaga keladi. Bolalarning axloqiy tajribalarini kengaytirib borish xulqning axloqiy sabablarini aniqlab borish kerak. Suxbat jarayonida bolalar o’z fikr- muloxazalarini aytishlariga keng imkon beriladi. Shunda ular har bir xatti- harakatini ongli ravishda, axloq me’yorlari va qoidalari doirasida bajarishga o’rinadilar. Shuningdek, bolalarga badiiy adabiyotlarni o’qib berish, san’at asarlari va amaliy san’at buyumlarini tomosha qilish, musiqava ashula eshitish bolalarda estetik xisni uyg’otadi hamda axloqiy qoida va me’yorlarni singdirib boradi. Amaliy va o’yin metodlari — o’yin mashqlar, muammoli vaziyatlar, izlanuvchanlik faoliyati, pedagogik masalalarni yechish, didaktik va harakatli, saxnalashtirilgan o’yinlar, inssenirovka bolalarning hamma faoliyatiga raxbarlikni ham shu guruh metodlariga kiritish mumkin. Metodlar axloqiy tasavvur va tushunchalarni mustaxkamlashga, bolalarda axloqiy tajribani to’plashga, axloq me’yorlari va qoidalarini ongli ravishda egallab olishga yordam beradi. O’yin kichik bog’cha yoshidagi bolalar uchun mashq hisoblanadi va axloqiy xulq hamda odatlarni tarbiyalashning eng ta’sirli usulidir. Unga qoidalarni mashq qildirish foydali odatlarni qaytarish kabilar kiradi. Muammoli vaziyat o’zining ahamiyati jihatidan mashqqa juda yaqin turadi, ammo uning o’ziga xos tomoni bolada faollik, ijodkorlik, mustaqillik namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Dastlab hikoya — vaziyat (tugallanmagan hikoya) tavsiya etiladi, masalan, birorta hikoya ma’lum yerida to’xtatiladi. Tarbiyachi bolalarga hikoyadagi qaxramonlar xulqini baholashni tavsiya etadi. Bolalarning javoblari muhokama etiladi va hikoyadagi ijobiy insoniy xulq haqida bir fikrga kelinadi. Axloqiy tarbiya metodlaridan tarbiyachi bolalarda ijobiy axloqiy sifatlarni mustahkamlash bola xulqidagi salbiy tomonlarni bartaraf etish maqsadida foydalaniladi. Bunda tushuntirish, ishontirish, suxbat shakllari qulay bo’ladi. Rag’batlantirish va jazolash axloqiy tarbiyaning metodi bo’lib, u asosiy metodlarga ta’sir etishning o’ziga xos vositasi bo’lib xizmat qiladi. Tarbiyachi boladagi ijobiy xatgi-harakatni faollashtirish yoki bo’lmasa, bolani yomon qiliqlardan qaytarish uchun rag’batlantirishdan foydalaniladi. Bolalar bog’chasida rag’batlantirish shakllari: maqtash, ma’qullash, bolaga o’yinda bosh rolni berish. Jazo shakllariga esa tanbeh, ma’qullamaslik, yaxshi ko’rgan o’yinchog’ini bermaslik kiradi. Jismoniy jazo qat’iyan man etiladi. Jazoning bosh vazifasi yuzaga kelgan nizolarni bartaraf etish, yangisining yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik.
Axloqiy odatlarni tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlari quyidagilardan iborat:
I- Axloqiy tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ya’ni pedagog va bolalarning o’zaro munosabatlari bolaning shaxsiga nisbatan xurmat bilan qarashga asoslanishi kerak.
-I- Pedagogik jarayonni shunday tashkil etish kerakki, unda bolaning o’zi ijobiy odatlarni egallab borish, salbiy xususiyatlarni yo’qotishga intilsin.
-1- Axloqiy tarbiya bolaning ijobiy xulqiga asoslanib amalga oshirilishi zarur.
-I- Bolani tarbiyalash uchun yaxshi xissiy muhit yaratish kerak. Jazolash va qo’rkitish bilan ijobiy axloqiy sifatlarni tarbiyalab bo’lmaydi.
-I- Bolada axloqiy odatlarni shakllantirish uchun undagi ma’lum odatlarga asoslanish kerak.
-I- Ijobiy odatlarni yuzaga keltirish uchun qiziqarli faoliyatlarni tashkil etish kerak.
Shunday qilib, bolalarning axloqiy tasavvur va tushunchalarni egallab olib, uni kundalik odatga aylantirishlari uchun bolalarning kattalar raxbarligidagi faoliyatni tashkil etish lozim. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy xis-tuyg’ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qo’llasa, yaxshi xulq na’munalarini o’rgatish ancha oson kechadi.
Nutqida nuqsoni bo’lgan bolalar hayotida jismoniy tarbiyaning о‘rni. Jismoniy tarbiya deganda organizmning morfologik va funksional rivojlanishini jamiyat talablari darajasida amalga oshirish, jismoniy sifatlarni, qobiliyatlarni rivojlantirish, jismoniy madaniyat va sport soxasiga taalluqli maxsus bilimlarni o’zlashtirib olish tushuniladi. Jismoniy tarbiya - tarbiyalanuvchilarning jismoniy va sportga oid faoliyatlarini maqsadga yo’naltirilgan aniq tashkil etiladigan va rejali tarzda amalga oshirish tizimi.
Maktabgacha ta’lim davrida nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashning asosiy maqsadi bolalardagi turli ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ulardagi kuchlilik, tetiklik, chaqqonlikni amalga oshirish, ziyraklik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishdan iboratdir. Muntazam ravishda o’tkaziladigan jismoniy mashg’ulotlar bolalarning o’sish va rivojlanish jarayoniga ijobiy ta’sir qilib, ijodiy imkoniyatlarini oshiradi. Bolalarning jismoniy madaniyatini shakllantirish ko’pgina vazifalarda muvaffaqiyatli xal etishni talab etadi. Jismoniy tarbiyaning vazifalari xilma-xil bo’lib, pedagogikada qator tasniflar yaratilgan. Jumladan, V.A.Slastenin, I.F.Isayev, YE.N.Shiyanovlar jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko’rsatishadi:
Bolalarning jismoniy to’g’ri rivojlanishiga yordam berish - organizmning morfologik va funksional rivojlanishini ta’minlovchi ishchanlik qobiliyatini oshirish, uning tashki muhitning noqulay vaziyatlariga barkaror qarshi tura olishini mustaxkamlash;
Asosiy harakatlantiruvchi sifatlarni rivojlantirish - bolaning xilma-xil harakatga doir faoliyatga qobiliyatliligi uning barcha jismoniy sifatlari — kuchlilik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillikni yuksak uyg’unlikda rivojlanishini ta’minlaydi;
Hayotiy muhim harakatga oid ko’nikma va malakalarni shakllantirish - bolada maxsus harakatga doir bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish. Harakatga doir tasavvurlarga tayangan xolda bola turli sharoitlarda o’z xatti-harakatlarini boshqara olish imkoniyatgaa ega bo’ladi;
Jismoniy madaniyatning tizimli mashg’ulotlariga barkaror qiziqish va extiyojlarni tarbiyalash. Sog’lom turmush tarzi asosida bolaning doimiy ravishda o’z-o’zini jismonan rivojlantirishga ichki tayyorligi yotadi. U muntazam jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish va bolalarning jismoniy
Mashg’ulotlarga faol munosabati natijasida yuzaga keladi;
Jismoniy madaniyat va sport, tibbiy va gigiyena soxalariga oid minimum nazariy bilimlarni egallash zarurligi. Bolalar kun tartibi va shaxsiy gigiyena haqida. jismoniy madaniyat, sportning salomatlikni mustaxkamlashdagi ahamiyati aniq tasavvurlarga ega bo’lishi zarur.