Iv-семестр мавзулари ХI-ХV асрларда Англия


Юз йнллик уруш. Францияда марказлаштиришнинг якун топиши



Download 163,34 Kb.
bet8/22
Sana23.06.2022
Hajmi163,34 Kb.
#695293
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22
Bog'liq
урта аср 2 ярим маърузалари

Юз йнллик уруш. Францияда марказлаштиришнинг якун топиши.
Урушнинг бошланиши. Франция ва Англия орасидаги узок давом этган можаронинг яку ни й ва энг огир боскичи Юз йиллик уруш (1337- 1453) булади. Франциянинг куплаб худудлари инглизларнинг кулида узок муддат булиши, факат ишлаб чикариш ва савдонинг кискаришига эмас, ахоли сонининг камайишига х,ам олиб келади. Харбий можарони келтириб чикарган зиддият учокларидап бири, инглиз киролларининг ота мероси -
Аквитания, айникса унинг гарбий кисми - Гиень булган. Бу вилоят Лнглиядан келтирилган жундан мовут тукиб чикариш и туфайли, у билан иктисодий жихатдан богланган эди. Гиендан Англияга мусаллас, туз, пулат им буйкдар олиб кетилган. Гиеннинг зодагонлари ва рицарлари узларининг сиёсий мустакилликларини саклаб колиш йулида Франция кнролининг реал (амалдаги) хокимиятидан инглизларнинг номинал (номигагина мавжуд) хокимиятини афзал деб билганлар.
Марказлашаётган Франция кироллиги учун инглизларни Гиендан узил-кесил чикариб юбориш мухим булса, Англия, аксинчи, факат Аквитанияни саклаб колиш эмас, балки ХШ асрда китьада кулдан кетган ерларни кайтаришни узининг бош максади, деб билган.
Иктисодий жихатдан Англия билан узвий алокадаги Фландрияни олиш узгача хусусиятга эга эди. 1328-йили Фландрия графи беш йилдан буён давом этган дехконлар кузголоники босгиришда Филипп IV дан ёрдам сурайди. Лекин Кассель якинида дехконлар лашкарини тор-мор этиш киролга Фландрияни буйсундириш имконини бермайди. Фландрия иктисодига 1336-йили Англия кироли Эдуард III нинг унга жун чикариш ва тайёр мовутни инглиз бозорига сотишни таъкикдаши катта зарар келтиради. Гиень етакчилигидаги Фландрия шахарлари Эдуард билан музокара бошлайди. Инглиз кироли Франция билан булажак урушда Фландрия уни куллаб-кувватлаши ва моддий ердам курсатишга берган ваъдаси эвазига уз таъкикини бекор килади.
Юз йиллик уруш инглиз монархиясининг сулолавий даъвоси бахонасида бошланиб, шу тахлит давом этади. Филипп IV нинг ^гилларидан сунггиси меросхур колдирмасдан 1328 йили вафот этади. Эдуард III Филипп IV нинг кизидан набираси сифатида Франция тахтига Уз даъвосини эълон килади. Францияда эса Хлодвиг давридан колган ер- мулкни, тожни факат эркак меросхурга колдириш мумкинлиги хакидаги конунни рукач килишиб, “Сали хакикати”га асосланиб, Эдуард III нинг талабини рад этишади. Тожу тахт капетингларнинг ён шохи вакили - Филипп VI Валуага (1328-1350-йй.) берилади. Бу вазиятда Эдуард III уз хукукини курол ёрдамида амалга оширишга карор килади. Х,арбий можаро Европа китъасидаги энг йирик урушларга айланиб, унга турли иттифоклар, сиёсий кучлар ва мамлакатлар: Англия томонида Германия, Фландрия, Арагон ва Португалия; Франция томонида - Кастилия, Шоттландия ва папалик жалб этилади. Урушда унда иштирок этган мамлакатлар ички тараккиёти билан боглик катор давлатлар ва бирлашмаларнинг - Франция ва Англия, Англия ва Шотландия, Франция ва Фландрия, Кастилия ва Арагонларнинг худудий чегараланиши масаласи хам куйилган. Англия учун у уз таркибига турли халкларни киритган универсал давлат ташкил этиш масаласига, Франция учун эса, мустакил давлат тарзида сакланиб колиш муаммосига айланади.
Бошланаётган курашда куп парса урушаётган томонларнинг молиявий имкониятлари ва харбий тизимига хам боглик эди. Бу борада Эдуард П1 нинг имкониятлари юк,ори эди. Франция кироллиги даромадлари эса унинг тинчлик давридаги харажатларига хам етмасди. Генерал штатлар янги соликларга рухсат берган такдирда хам, уларни тулик йигиб олиш имкони булмасди.
Яна бир хусусиятли томони - француз кушинининг асосини рицарлар ташкил этгани, унда рицар 40 кунлик вассаллик хизматини утаётганилиги, харбий тактика хакида тасаввурга хам эга булмай, жанг пайтида бири биридан узишга харакат килиши, натижада, жанг алохида- алохида “мусобакаларга” айланиб кетиши эди. Агар рицарни отдан йикитишса, унинг огир совутлари (16-24 кг) каршилик курсатишини деярлик иложсиз эгиб куярди. Отлик рицарлар булинмалари шошилинч равишда тупланган генуя ва немис арбалетчилари (механик ук-ёй билан куролланган) билан тулдирилган.
Бу кушинга карши турган инглиз кушинининг асосини эркин дехконлардан ёлланган жангчилар ташкил этган. Узунлиги 2 метрли камон билан куролланган пиёдалар булинмалари, француз арбалетларидан уч маротаба тез харакат килиб, ракибни 350 метргача масофадан нишонга олишарди. Инглиз рицарлари кушини хам катор нуксонларга эга булсада, у пиёда кушинга нисбатан иккинчи даражали урин тутарди. Умуман, рицарлар кушинининг инкирози жараёни Европада харбий ишнинг кейинги боскичи муаммоларидан бири га айланади. Инглиз кушинида тупчилар булинмаси хам булиб, ундан калъаларни камал килишда кенг фойдаланилади.
Уруш 1337-йили инглизларнинг шимолдаги катор муваффакиятли жанглари билан бошланапи. Улар - 1340 йили Фландрия сохилларидаги Слейс денгиз жангида голиб чикадилар. Урушнинг биринчи даврида бурилиш ясаган жанг, 1346-йили Иикардиядаги Креси якинида булиб, у урта асрлардаги энг машхур жанглардан бири эди. Бу галабалардан сунг инглизлар 1347-йили Калени, яьни Англиядан жун келтириладиган мухим портни олишади. Ахолиси 12 ойлик матонатли мудофаасидан сунг шахар эгалланиб, 6 та таникли шахарликларнинг улимни кунгилли кабул килишлари туфайли шахар оузиб ташланишдан сакдаб колннади.
Жануби - гарбда инглизлар Гиень ва Гасконни эгаллаб, ноибликка Эдуард III нинг “кора шахзода” номини олган, рицарлик жасоратлари батан шухрат козонган угли, Эдуард тайинланган. К,ора рангли совут кийган шахзода Бордода жойлашиб, Франциянинг марказий вилоятларига талончилик боскинлари уюштира бошлайди. Навбатдаги боскиндан кайтастгапида, 1356-йили унинг кушини Пуатье якинида сон жихатидан устун французлар кушинига дуч келади. Лекин бу жангда хам галаба инглизлар томонида булади. Француз кушинининг нуксонлари Пуатье жангида яккол намоён булади. Феодалларнинг бир кисми душман тазйикига чидай олмасдан уз рицарь булинмалари билан чекинадилар. Французлар учун нокулай жойлар эгалланиб, рицарларни пиёда кушин билан хамкорликда куллаш тактикаси муваффакиятсиз чикади. Йилномачиларнинг ёзишича, жангда энг сара француз рицарлари халок булади. Умумий йукотишлар 5-6 минг киши булиб, уларнинг ярмини рицарлар ташкил этади. Куплаб французлар асирга тушади. Кирол Иоанн II рицарлик шаъни учун жангга киришиб, давлат бошлиги сифатида эхтиёткор булиши лозимлигини унитиб, асирга тушиб колади.
Париж кузголони (1356-1358 йиллар). Пуатьедаги маглубият мамлакатни огир ахволда колдиради. Мамлакатни анча кисмини душман эгаллаган, хазина буш эди. Урушни давом эттириш, киролни асирликдан халос этиш учун улкан маблаг зарур эди. Кирол учун тулов 3 млн олтин экю этиб белгиланади. Францияни химоя кила о лмаган, мамлакат олдидаги бурчини бажармаган, унинг химоясини ташкил этишни уддаламаган дворянлардан ута газабланиш хиссиёти уйгонади. Асирга тушган киролнинг инглизлар боскини натижаларини тан олиб, шартнома имзолаши вазиятни янада мураккаблаштирадк. Дофин (Франция тахти вориси) Карл янги соликларга тоифалар вакиллари розилигини олиш учун 1356-йилнинг октябрида Генерал штатларни чакиради. Унинг таркибида дворянларнинг сони уруш сабабли камайиб, шахарликлар сон жихатидан купчиликни ташкил этадилар. Жамоатчиликнинг фикрини куллаган дофин ва Генерал штатлар Англия билан шаргномани тасдикдашдан бош тортадилар. Хукуматдан кескин норозиликдан фойдаланган Генерал штатлар мамлакатни бошкаришни кулга олиб, ваколатлик органи сиёсий ролини узгартиришга уринади. Депутатлар Кирол Кенгаши ва катор амалдорларни истеъфога чикишларини талаб киладилар. Генерал штатлар депутатларидан 28 кишидан иборат хайъат кушин ва давлат амалдорларини лавозимга тайинлаш буйича карорларни назорат килиш хукуки берилишини гапаб киладилар. Дофиннинг Генерал штатлар талабларини бажаришдан бош тортиши, Парижда галаёнлар бошланишига олиб келади. Уни Париж муниципалитета етакчиси - савдогарлар оксоколи Этьен Марсель бошкаради.
Генерал штатларнинг янги йигини 1357-йилнин!' мартида, дофиннинг розилигисиз чакирилиб, шахарлик дспутатларнинг хал килувчи иштирокида Буюк Март Ордонанси, деб номланган ислохотлар лойихаси ишлаб чикилади. Лойихага кура. Генерал штатлар доимий фаолиятдаги ташкилотга айлантиршшб, унга депутатлар таркибидан давлат маъмурияти марказий оргаштрини гузиш хукуки берилиши кузда тутилган эди.
Мамлакатда куш хокимиятчилик вужудга келиб, бу холат бир ярим йилдан купрок давом этади. Ушбу мудцат ваколатлик ташкилотининг халк оммасидан канчалик йирок эканлигини, шунингдек, Генерал штатлар таркибида ички тоифавий зиддиятлар накадар чукурлигини курсаташига етарли булади. Имтиёзли тоифалар Генерал штатлар тасдикланган 15% лик йиллик даромад солит ими уз манфаатларига зид эканлигидан кабул килмайдилар. Рухонийлар ва дворянлар солик тулаш ва Генерал штатларда иштирок этишдан бош тортадилар. Шахарлар махаллий манфаатлардан келиб чикиб, парижликларни кулламайди. Бу эса шахарликлар тоифасини мамлакат микёсида яхши уюшмаганлигини курсатади. Этьен Марсель ва шахар бошкарувининг мамлакатдаги соликлар муаммоси ечимини пойтахт ахолиси хисобидан хал этилишига уруниши хам халкиинг норозилигини кучайтиради. Жамоатчиликнинг фикрига зид равишда Этьен Марселнинг ганга пулни алмаштириш буйича чоралари халк норозилигини янада кучайтиради.
Генерал штатларнинг 1358-йил фезралида чакирилган янги йигини Париж шахри етакчиларининг сиёсий яккаланганлигини курсатади. Дофин бундан фойдаланишга уринади. Бунга жавобан Э. Марсель кирол хокимиятига карши очик кузголон кутаришга карор килади. 1358-йилнинг 22-февралида Этьен куролланган хунармандлар билан саройга бостириб кириб, дофин хузурида унинг якин маслахатчилари Шампань ва Нормандия маршалларини катл этади. Курки б кетган дофиннинг бошига Э. Марсель узининг Париж рамзини ифодаловчи кизил-кук рангли гелпагини кийдириб, унга хавфсизлик ва хомийлик ваъда килади. Дофин штатлар ташаббуси билан тузилган Ордонансни тасдиклашга мажбур булади. Лекин бир ойдан сунг, у Париждан кочиб, шахарни камал килишга хозирлик кура бошлайди. Бу борада дофин махаллий штатлар йигинларидан фойдаланади. Уларнинг айримлари дофинга молиявий кумак беришади, Париж шахри етакчилари мамлакатда эътиборни йукотганини яна бир бор исботланади. Дофин парижликларга карши уруш бошлаганида, шахар етакчилари Наварралик Карл билан иттифок тузиб, Этьен Марселга нисбатан хоинлик килишади. Франциянинг жанубидаги кичкина кироллик хукмдори булган Наварралик Карл Валуалар хонадони билан курашиб, хатто инглизлар томонига хам утган эди. Пойтахт етакчилари у билан итгифок тузиб, урушлар пайтида айникса хавфли булган сепаратчилик харакатларига кумаклашадилар.
Париж кузголонининг тугаши. Жакерия. Айни пайтда, Франциянинг шимолини ёлланма булинмалар, инглиз жангчилари, француз рицарлари, шунингдек дофиннинг ва Наварралик Карл кушинлари талаб, ахолини хонавайрон к,илишдилар. Ахоли тугри келган томонга: шахарларга, урмон ва богкокларга кочиб, жон саклашга тутинади. Баъзида дехконлар талончиларга каршилик хам курсатарди. Жумладан, Бовезидаги бир неча кишлок ахолиси 1358-йилнинг 28-майида дворянларнинг талончилик билан шугилланаётган харбий булинмасига хужум килиб, 9 кишини улдирадилар. Бу вокеа урта асрлардаги йирик кузголонлардан бири - Жакериянинг бошланишига туртки булади. Кузголоннинг номи Жак Боном ёки Содда Жак, яъни француз дворянларининг дехконларни киноя билан атаган лакабидан олинган.
Юз йиллик уруш шароитида хукмрон тоифанинг ахоли га утказаётган зулми кузголонга олиб келиши мукаррар эди. Бу норозилик маглубиятлар, кушимча туловлар, уз сеньорларини асирликдан куткариш учун соликлар, мамлакат шимолий худудларини таланиши, Париждаги исёнлар хакидаги хабарлар сабабли, тобора кучайиб борган.
Дехконлар кузголони Боведи, Иль де Франснинг шимолий кисми, Вермандуа, Иикардияни, Шампань графлигининг бир кисмини камраб олади. Дехконларнинг 5-6 минг кишилик лашкарига харбий тажрибага эга булган жаклар “генерал капигани” Бовезидаги Мело кишлогида яшовчи дехкон Гильом Каль бошчилик килган. Кузголонга маълум тартиб киритиш учун унбошилар оркали хар бир кишлок харбий булинмаси бошликлари (капитанлари) билан алока боглайди.
Кузголонга махсус тайёргарлик килинмаганлигига карамасдан, унинг бир худуддан иккинчисига жуда тез таркалиши дехконлар орасидаги норозилик канчалик кучли эканлигини курсатади. Умумий норозилик дехконларни зулм угказганларни улдиришига, йулда учраган дворянлар кальалари, касрлари, уйларини вайрон килиб ёндиришга олиб келади. Кузголончилар “барча дворянларни сунгги зурриётигача, битта хам колдирмай кириб ташлаш”ни уз максадпари этиб куйганлар. Уларнинг аник талаблари булмаган. Одил киролга ишонган кузголончилар байрогида валуалар герби - нилуфар тасвири туширилган.
Дехконлар харакатига айрим шахарлар, хусусан Бове кушилади. Мо ва Санлис шахарлари хам маълум муддат кузголончилар тарафида булади. Лекин бой патрицийлар бошкарувидаги купчилик шахарлар дехконларга душманлик муносабатида булиб, уларни шахарга киритиш, ёрдам беришдан бош тортадилар. Жумладан, Компьен ахолиси шахарда яширинган дворянларни жакларга беришдан бош тортади. Шахарлик камбагаллар дехконларга хайрихох булишсада, улар шахар хокимиятига таъсир курсата олмайдилар.
Этьен Марсель Жакериядан уз максадларида фойдаланишни мулжаллаб, 300 парижликни Гильомга ёрдамга юборади. Бу булинма дастлаб кузголончилар билан хамкорликда харакат килиб, пойтахтни очарчиликка махкум этган кальаларни вайрон килишда катнашади. Аммо энг мураккаб вазиятда Этьен уз булинмасини чакириб олиб, дехконларни огир ахволга туширади.
Дастлаб, эсанкираб колган дворянлар аста-секин узига келиб, Наваррвлик Карлдан кузголонни бостиришга бошчилик килишини сурашади. Йилномачининг ёзишича, унга “Хукмдор, сиз Франциянинг биринчи дворянисиз. Ахир дворянларни кирилиб кетишига чидаб турмасангиз керак”! - деб мурожаат килишади.
Карл уз кушини билан кузголончиларга карши юриш бошлайди. Жаклар етакчиси 10-иЮнда музокарага таклиф этилиб, кулга олинади. К^згалончиларни жазолаП1да хатто инглизлар харбий булинмаси хам иштирок этади. Дворянлар кушини Бовези вилояти кишлокларидан килич ва олов билан утиб, икки хафтада 20 минг кишини кириб ташлайди. Хаток булганлар, уз уйларидан кувгин килинган дехконлар мол-мулки талон- тарож килинади. Кузголон маглубиятга учраса-да, у сеньорларни уз нафсини тийиброк харакат килишга мажбур этади. Товар хужалиги шароитида озод дехкон хужалигининг кейинги юксалишига имконият яратилади.
Жакерия кузголонининг бостирилиши, Париж кузщлонининг якунини хам тезлаштнради. Э. Марсель бошчилигидаги шахар етакчилари очик хоинликка утиб, Карл бошлаб келган инглиз харбий булинмаларини шахарга киритади. Этъеннннг куплаб тарафдорлари уни ташлаб кетишади. Нихоят, Э.Марсель дофин тарафдорлари томонидан улдирилиб, шахарга кирган кушин кузголоининг етакчиларини катгик жазолайди. Генерал штатлар ислохотлари бекор килинади.
Брстиньидаги сулж,. Карл V нинг ислохотлари. Франция 1360- йили Англия билан Бретиньида сулх тузади. У Франция учун огир булса- да келишув хусусиятига эга булган. Инглиз кироли француз тожига даъвосидан воз кечадию, аммо мамлакатнинг 1/3 кисмини узвда колдиради. Тинчлик вактинчалик нафасни ростлаш учун Урнатилиб, урушнинг давом этиши мукарар эди, Шунинг учун дофин, сунг кирол Карл

  • (1364-1380-йй.)нинг ислохотлари кушиндаги жанговор тайёргарлик ва интизом оширишга карагиладн. Бош кумондон - коннетабль хокимияти мустахкамланади. Ёлланма харбий хизмат тизими кенгайтирилиб, мустахкамланади. Артиллерия кучайтирилиб, пиёда аскарларни камон ва арбапетдан ук отишга ургатиш чоралари курилади. Карл V харбий бошкарувни демократлаштириб, саркардапарни шахеий харбий иктидорига караб лавозимга тайинлай бошлайди. Хусусан, коннетабль лавозимига икгидорли саркарда, бреюнлик кичик рицар Дюгекпанни тайинлайди. Бу ислохотлар давомида харбий тактика хам узгартирилиб, йирик жангларни кутмасдан майда жангларга утилиши Францияга галабалар келтиради. Франция кушини XIV асрнинг 70 - йиллари урталарида мамлакат жанубида инглизларни денгизга суриб чикаради. Ингилизларнинг кулида факат Бордо, Байонна ва улар орасидаги сохил колади.

Харбий ислохотлардан ташкари, соликлар хам тартибга келтирилди. Карл V тутун пули (фуаж), сотиладиган нарсаггарга кушимча соликлар жорий этади. Давлат аппарата, хусусан солик бошкармасида, молия генерали ва вилоят молия амалдори - элюлар лавозимлари жорий этилиб, уларни киролнинг узи тайинлаган.
Карл V нинг вафотидан кейин мамлакат унинг ёш укаси Карл VI (1380-1422-йй.)нинг регентлари кулида колади Улар эса вазиятдан фойдаланиб, мамлакатни булиш, хазинани талашга тушадилар. Давлат бошаруви парокандаликка юз тутади. Карл V жорий килган фавкулодда соликларни харбий эхтиёжлар учун ишлатишга уриншштар 80-йшшарда куплаб кузголонларга сабаб булади. 1382-йилнинг март ойида фавкулодда соликка карши Париж ахолиси кутарилади. Халфалар, ёлланма ишчилар, косиблар, савдогарлар ратушадаги огир кургошин болгаларни кулга киритиб (шу сабабдан кузголон “болгалар” номини олган), солик йигувчилар ва кирол амалдорларини улдириб, бойлар, судхурлар, аббатлар уйларини талайдилар. Хукумат янги соликларни бекор килишга мажбур булади.
Рухий касалликка чалинган Карл VI балогат ёшига етганидан кейин хам сарой аёнлари кулида итоаткор куролга айланади. Мамлакатни зодагонларнинг икки гурухи навбат билан бошкарган. Улардан бирини киролнинг амакиси, Бургундия герцоги бошкарса, иккинчисига Карлнинг укаси - Орлеан герцоги ва граф Арманьяк етакчилик килганлар. Францияда яна сиёсий таркоклик бошланади. Кдшшоклашган ахолидан йигилган барча маблагларни кирол саройи ва сон-саноксиз амалдорлар талон-гарож килганлар.
Генерал штатлар 1413-йили киролнинг янги соликлар жорий этиш хакидаги талабига жавобан мамлакатни бошкаришни ислох килишни таклиф этишади. Кирол махсус комиссия тушила мажбур булади. Бундан коникмаган Париж ахолиси кузголон бошлаб, унга кассоблар цехидан Симон Кабош етакчилик килади. Кузголончилар Бастилияни эгаллаб, халкка зулм утказган куплаб сарой амалдорлари, аёнлар камокка олинади. Киролга такдим этилган “Кабошан ордонаиси’да марказий хокимият ва вилоятларни сайлаб куйилган кишилар бош кариши кузда тутилган. Ордонанс эълон килинсада, соликлар камаймаганлигини курган камба? аллар ва майда косиблар кураш ни давом зттирадилар. Арманьяклар кушини ёрдамида кузголон бостирилиб, '‘Кабошан ордонанси” бекор килинади.
Юз йиллик урушнинг кайта бошлянишн. Бургундлар ва арманьяклар кураши авж олган бир пайтда, инглиз кироли Генрих V 30 минг кушини билан Франциянинг шимолига келиб тушади. Азенкур жангида 1415-йили яна францияликлар маглуб булади. Генрих Нормандияни эгаллаб, Бургундия герцоги инглизлар томонига утади. Карл

  1. 1420-йили Труа шахрида Генрих V билан янги сулх тузади. Унда Генрих киролнинг кизига уйланиб, киролича Карл VI вафотидан кейин Франция тахтини эгаллаши, сунг тахт инглиз кироли ва франция маликасидан тугилажак - Генрих VI га утиши лозимлиги кузда тутилган эди.

Лекин Генрих V 1422-йили, 36 ёшида куккисдан вафот этади. Уша йили Франция кироли хам вафот этади. Генрихнинг ун ойлик вориси Франция кироли деб эълон килиниб, уни Париж парламента ва бошка давлат муассасалари тан оладилар.
Аммо Генрих VI нинг регентлик хокимияти факат шимолий Франция билан чекланган эди. Жанубий Францияда (Гиендан ташкари) хокимият дофин Карл кулида булган. Унинг саройи Буржда жойлашганди. Инглизлар 1428-йили Луарада мухим урин тутган Орлеан шахрини камал киладилар. Унинг олиниши мамлакат жанубига йул очиб, инглизларни Г'иендаги кушин билан бирлашиши имконини беради. Бутун мамлакат орлеанликларнинг кахрамонона курашини кузатиб турарди.
Жанна д’Арк. Уз манфаатларини кузлаган Бургундия, Бретань герцоглари инглизлар тамонига утиб кетган бир пайтда, оддий халк кутарилиб, боскинчиларга карши партизанлик уруши бошланади.
Ватанпарварлик харакатанинг ёркин намунаси оддий дехкон кизи Жанна д’Аркнинг кахрамонлигида иамоён булади. Жанна 1412-йили Шампань ва Лотарингия чегарасидаги Домреми кишлогида тугилган. У ёшлигидан ватанига сон-саноксиз кулфат келтирган инглиз истилочиларига нисбатан кахр-газаб рухида усган ва душманни мамлакатдан хайдаб чикаришни сидкидилдан орзу килган, Ватанни боскинчилардан озод этишни юкоридан, илохдан унинг зиммасига юкланганлигига ишонч Жаннада кучли булган. У 1429-йилнинг март ойида дофин Карл кароргохига келиб, у билан учрашиб, сухбатлашганидан сунг, шахзода уни куллашга карор килади. Рицарча кийинган Жаннанинг харбий булинмаси Орлеанга йул олади. Харбий ишдан хабарсиз кизнинг ёнида тажрибали лашкарбошилар турган. Жаннанинг шахеий жасорати жангда аскарларни рухдантирган. Крушин ва Орлеан химоячиларининг биргаликдаги харакатлари шахарни камалдан куткаради. Бу вокеа замондошларида катта таъсурот колдириб, урушда туб бурилиш юз беришида мухим роль уйнайди.
Орлеаннинг 200 кунлик камалдан озод этишдан кейин Жанна д’Арк “Орлеан кизи” номи билан магихур булган. Карл VII тахт учун курашни, Францияни озодлиги ва мустакиллиги учун кураш билан кушиб олиб боради. Жаннанинг харакатлари билан француз киролларининг анъанавий тож кийиш маросими утказиладиган Реймс шахрига юриш килиниб, Карл

  1. нинг тож кийиши уни Франциянинг конуний хукмдорига айлантиради. Киролнинг обруси факат Францияда эмас, Европанинг бошка мамлакатларида хам кескин ошади. Шампанни озод этилиши киролнинг ахволини сезиларли даражада яхшилайди. Аммо Жанна тарафдорларининг Парижни олишга харакати нзтижа бермайди.

1430-йили Компьен остоналарида, шахарни камал килган бургундлар билан жангда кахрамон киз асирга тушиб колади. Бургундия герцоги асирани инглизларга 10 минг олтин ливрга сотади. Инглизлар Жаннани Руанга келтириб, черков судига топширадилар. Епископ Кашон бошчилигидаги суд Жаннанинг галабалари ахамиятини пасайтириш учун уни афсунгарликда айблайди. Кирол Жаннани куткаришга уриниб хам курмайди. Трибунал томонидан дахрийликда айбланган Жанна д’Арк, 1431-йилнинг 30- майида, Руан шахри марказий майдонида гулханда ёкиб юборилади. Жанна ёкилган жойда урнатилган ок бут бугунга кадар мавжуд. Карл VII орадан чорак аср утиб, суд жараёнини кайта куриб чикишни буюради, Жанпадан дахрийликда айблов олиб ташланиб, черков уни авлиё деб эълон килади.
Жанна д’Аркнинг кахрамонлиги туфайли француз халкида ватанпарварлик ва миллий туйгулари кучайиб, озодлик урушида бурилиш юз беради. Кейинги вокеаларда Карл VII ислохотлари мухим ахамият касб этади.
Карл У1нинг солик ва харбий ислохотлари. Карл VII нинг 1439- йилги фармони билан, уша пайтгача хам кирол,хам сеньорлар томонидан жамоатчилик эхтиёжлари учун олинадиган тулов - тальяни киролга тулаш тартиби жорий этилди. Айни пайтда, харбий ислохотлар хам утказилиб, мунтазам кушин тузилади. Мамлакатда сеньорларнинг узаро урушлари, харбий булинмалари ва кальалари булиши таъкикданиб, уруш олиб бориш факат киролнинг хукуки эканлиги эътироф этилади. Киролнинг мунтазам кушини отлик ва пиёда лашкар - инфантериядан иборат эди. Отлик кушин (жандармерия)га дворянлардан олинарди. Шахар ва кишлокдардаги хар 50 хужаликка битга жангчи, яъни эркин укчи - камончи (франк-аршер)ни тайёрлаш вазифаси юклатилади. Х,арбийларга кушинининг хар икки туридаги хизматига маош тулаш белгиланди. Мунтазам кушин таъминотига мулжалланган талья нафакат уруш, балки тинчлик даврида хам тупланадиган доимий соликка айлантирилади.
Ислохотлар, шунингдек, халк каршилигининг оммавий туе олиши Франциянинг Юз йиллик урушдаги галабасини таъминлади. Унинг сунгги боскичида кичик жанглар усули кулланди. Харбий муваффакиятлар ва монархиянинг мустахкамланиши унинг сиёсий ракибларининг марказий хокимиятни заифлаштириш режаларини йукка чикаради. Бургундия герцоги 1435-йили Карл VII билан итгафок тузишга мажбур булади. Инглизлар Париж, Руан, Нормандия ва Бордодаи чикиб кетишга мажбур булишади. Англия ихтиёрида факат Кале порти колади. Француз халки уз мустакиллиги ва давлат суверенитетини сакдаб колади. Юз йиллик уруш, шу тарика якун топди.
Франциянинг галабаси Англияни француз тожига ва китьадаги ер- мулкларга даъвосини тухтади. Урушнинг 1453-йили тугаши Францияда- марказлаштириш жараёнларини давом эттириш имконини беради. Француз монархияси мураккаб шароитларда уз кудратини ошириш восигаси - доимий кушин ва соликлар тизимини ярата олади.
Кирол хокимиятининг кучайиши черков сиёсатида хам уз аксини топади. Франция рухонийлари ассамблеясида 1438-йили “Бурж прагматик санкция”си, деб номланган хужжат кабул килинади. Унда галликан черковининг махаллий капитуллар томонидан епископ ва аббатларни сайлаш хукуки эълон килинади. Аннатлар (хар бир черковдан Рим папасига туланадиган солик) бекор килинади, папалик идорасига факат диний масалалари буйича мурожаат килиш мумкинлиги хакидаги коидагина колади.
Франция иктисодиётииинг юксалиши. Францияга Юз йиллик урушда етказилган моддий зарарни бартараф этиш учун тахминан 30 йил керак булади. Кишлокларда: огир вазият ахолининг кескин камайиши, ташландик ерлар мавжудлкги, чорва туёгининг кескин камайиши тарзида намоён булади. Айрим шахарлар атрофидаги кишлокдарда, умуман, одам колмаганди. Жумладан, XV асрнинг урталарида вайрон килинган Лимож шахрида 5 киши яшаган булса, ёндирилган Суассонда ахоли колмаган. Мамлакат буйлаб йуксиллар ва гадойлар ту дал ар и дайдиб юрган. Бундай холат монархия ва хукмрон тоифани фавкулодда чораларни кабул килишга ундайди. Хукуматнинг 1451-йилги фармони уруш булган худудларда дехконларни 8 йилга соликлардан озод килиб, уз ерларига кайтишларига чакиради. Дехконларнинг йукдигидан даромадсиз колган сеньорлар имтиёзли соликлар тайинлаб, ерларини ижарага меросий бера бошлайдилар. Сеньорлар дехконларни муайян тулов эвазига карам л и гид ап озод этиб, уларни уз мулкларида сакдаб колишга интиладилар. Бундай сиёсат Францияда карам дехконлар тоифасини тугатиш, дехконларга тенг хукукларни бериш имкониятларини тугдиради.
Тикланиш даври тугаши билан сеньорлар илгариги мажбурият ва соликларни тиклашга уринганида, уруш йилларида анча тобланган дехконлар жамоалари бунга йул куймайди. Улар факат давлатнинг солик босимига дош бера олмайдилар. Людовик XI нинг (1461-1483-йй.) 22 йиллик бошкаруви давомида кирол тальяси 3 баравар ошади. Давлат дехконлар жамоаларидан солик маъмуриятининг энг куйи ташкилоти сифатида фойдаланган. Бу эса кишлокнинг узига тук, жамоалар бошкарувидаги етакчи табакаларнинг соликларни таксимлашда суъистемол килинишига шароит яратган. Жамоалардаги мавкеидан фойдаланган бойлар узларини соликлар юкидан асраш каторида, камбагалларни соликлардан озод этиб, уларнинг хиссасини уртахолларга юкдайдилар. Давлат соликдарининг купайиши дехкон хужалиги махсулдорлигини сезиларли ошганидан далолатдир. Хосил мул булган йилларда дон, гушт ва мусалласни, хатго хорижга - Англия, Нидерландия, Италияга экспорт килишга имкон тугилади. Айни пайтда, кишлокда дехконларнинг мулкий табакаланиши жараёни фаол давом этади.
Франция шахарлари хам уруш кийинчиликларидан азият чеккан, лекин, улар мудофаа деворлари билан уралгани сабабли, кишлокдар сингари тинимсиз талончилик ва вайронагарчиликка учрамаган. Шахарларнинг кишлокдарга нисбатан тез юксалиши кирол хокимияти уларнинг соликларини камайтириши ёки озод етилиши туфайли булган.
Людовик XI иктисодий сиёсатда протекционизмни (мамлакат саноати ва савдосига давлат хомийлиги) куллайди. Айникса жун ва шойи газлама тукиш, темир ва темирдан буюмлар ишлаб чикариш, китоб нашр этиш, шиша буюмлар тайёрлаш рагбатлантирилган. Кирол махаллий саноатчилар ва савдогарларга имтиёзлар берар, чет эллардан усталарни таклиф этарди. Хунармандчилик яг. савдога хомийлик хазинани тулдириш зарурати билан изохданарди. Мамлакатда, жумладан, Фландрияда мовут ишлаб чикариш ахолининг кенг катламларига мулжалланган юпка жун газлама тукиш билан алмаштирила борилади. Тур ва Лионда Италиядан узлаштирилган шойи тукиш устахоналари вужудга келади. Шампанда тукилган матолар Германияга, Бретань, Пуатудан - Испания ва Португалияга олиб кетилган. Хунармандчиликнинг куплаб сохалари маркази булган Париж ахолиси 300 минг кишига етади. Францияда яна ярмаркалар фолияти бошланиб, Руан, Канн, Лион ярмаркалари ном козонади. Лион XV асрнинг иккинчи ярмидан Женева ярмаркасидан узиб, Европа савдосининг мухим марказига айланади.
Жанубий Франция шахарлари Урта Ер денгизи савдосига тортила бошланади. Мамлакатнинг гарбида океан сохили савдоси юксалиб, Ла Рошель портининг ахамияти ошиб боради.
Хунармандчилик ва саздонинг юксалиши шахарликларни монархия итгифокчиси сифатидаги мавкеини оширади. Шахарликлар хукуматнинг молия, суд ва бошка ташкилоглари ишида фаол катнаша бошлайди.
Карл VII бошкаруви даврининг рамзий кишиси Жак Кёр булиб, Бурж шахрилик бу савдогар Урта Ер денгизидаги савдони кулга олибгина колмасдан, тог-кон, саноат ва савдо корхоналарини бунёд этиш борасида хам катта тадбирларни амалга оширади. Бойлик орттиришнинг хар кандай усулидан, хатго кул савдосидан хам тортинмайдиган Кёр Франциянинг энг бой кишисига айланган. Карл VII уни катта кенгаш аъзолигига тайинлаб, молия ислохотини утказишида иштирок этишдан ташкари, мухим дипломатик вазифапарни хам топширган. Охир окибат, унинг карздор ганимлари Жак Керни сохта айблар билан жавобгарликка тортиш, мол-мулкини мусодара килдириш, узини сургунга юборшшшига эришадилар.
Шу тарика, Францияда мамлакатни бирлаштиришнинг ижтимоий- иктисодий шароитлари яратилади. Мамлакатнинг инглизлардан озод этилиши, мухим вилоятлардан бири - Гиеннинг кирол хукмига утиши Франциянинг марказлашувида мухдм ахамият касб этади. Урушнинг сунгги боскичида халкда ватанпарварлик хиссининг юксалиши, худудий яхлитлик мамлакат ривожланншининг гарови эканлигини англаш хам марказлашишга хизмат килади.
Мамлакат марказлашувидаги муваффакиятлар француз адабий тилининг тараккиётида хам кузатилади. Логин тили адабистдан, хукук ва маъмурий идораларда муомаладан аста-секин суриб чикарилади. Францияда миллат шакллана бошлайди.
Мамлакат бирлашувииинг якунляри. Юкорида курсатилган ижтимоий-иктиеодий омиллар Людовик Х1нинг (1461-1483-йй.) марказлаштириш жараёнига карши кучларии бартараф этишига имкон беради. Ажойиб дипломат булган Людовик XI, зарур пайтда хдрбий куч ишлатишдан макр-хийла, алдашни афзал билган. Замондоши “дунё ургамчиси” деб номлаган кирол, мамлакатда ва Хатто хорижда куплаб жосусларни сакдар, душманларига карши зимдан кураш олиб борарди. Людовик хасис булишига карамай, зарур кишини уз томонига огдириш учун олтинни аямасди. Бу даврга келганда, пулнинг канчалик кудратга эга эканлиги тобора равшан булиб борар эди.

  1. асрнинг урталарига келганда Франциянинг шаркида: Бургундия, Франш-Конте, Нидерландия ва Шимолий Франциянинг бир кисми (Пикардия) дан иборат кучли давлат шаклланади. Бургундия герцоглари факат уз худудлари мустакил л игиг а интилибгина колмасдан, Франциянинг шаркидаги худудлар хисобига у3ерларини кенгайтиришни орзу килардилар. Шу тарика, Франция кироллиги учун янги хавф пайдо булади. Илгари отаси Карл VII га карши фитналарда иштироки пайтида Бургундия герцоглари саройида панох топган Людовик XI эртами-кечми уларга карши кураш бошлаши мукаррар эди.

Уз мустакилликлари, молиявий имкониятларни кайтариш учун Алансон, Лотарингия, Бретань, Блуа герцоглари; Арманьяк, Анжу ва бошка вилоятлар графлари итгифок тузадилар. Унда асосий уринни Бургундия герцоги Жасур Карл эгаллайди. Карлнинг асл максади унинг “Мен Францияни шундай севаманки, унда бир эмас, олтита кирол булишини истардим” -- деган сузларида уз ифодасини топган. Иттифок асосчилари уни “Бахт-саодатга эришув жамияти лигаси” деб номлаб, максадлари “черков, дворянлар, шунингдек, камбагал кишиларни адолатсизлик, нохаклик, талончиликдан халос этиш”, деб эълон килганлар. Лекин бу шиорлар билан улар майда рицарлар ва шахарликларни уз томонларига огдира олмайдилар. Людовик XI Париж якинидаги натижасиз тугаган жангдан сунг, иттифокчилар билан яккама-якка музокаралар бошлаб, уларнинг сафига рахна солади. Унинг пул ва янги мулклар бериш хакидаги ваъдалари сулх,г а ва иттифокнинг бузилишига олиб келади. Людовикнинг дипломатик махорати Жасур Карлнинг рицарлик матонатидан устун эканлиги равшанлана боради.
Бургундиянинг иттифокчиси Англия 1475-йили Францияга кушин туширганида, Людовик уни катта тулов эвазига ортга кайгаришга эришади. Уша йили Жасур Карл Лотарингияни босиб олганида, кирол Швейцарий'ва Лотарингияни бургундларга карши иттифок тузишга ундаб, уларга ёрдам беради. Шу тарика, бошланган урушда Карлнинг кушини енгилиб, 1477-йили швейцарияликлар билан Нанси жангида узи хам халок булади.Жасур Карлнинг халокати ва Бургундия мустакиллигининг тугатилиши Людовик XI сиёсатининг тантанаси булди. Кураш марказнинг галабаси ва ягона давлат тузиш билан якун топади. Людовик XI Бургундиянинг гарбий кисми ва Пикардия герцоглигини эгаллайди. Германиянинг булажак императори Максимиллианга Карлнинг кизи Мариянинг сепи сифатида Нидерландия, Карл VIII кироллиги пайтида эса Франш-Конте утади.Людовик турли усуллар билан Мэн, Анжу ва Провансни (илгари Германия империясига кирган) эгалланганидан сунг, унинг хукмидан четда факат Бретань герцоглиги колади. Кейинги кирол Карл VID 1491- йили Бретань герцогининг кизи Аннага уйланиши билан, Франция кироллигининг марказлашнши як>н топади. XV аср охирида Францияда мутлак монархияга асос солинади.

Download 163,34 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish