Mamasoli jumaboyev

TO PISH M O Q LAR
Q adim -qadim zam on lard an o ‘zbek xalqi o ‘z bolalarini 
kuchli, epchil, aqlli qilib tarbiyalashga katta aham iyat bergan. 
0 ‘sha paytlarda hali bolalarga ta ’lim-tarbiya beradigan maktablar 
yo‘q edi. Shuning uchun ham xalq turli o ‘yinlar o ‘ylab topgan. 
M asalan, ,,B ekinm achoq“ , ,,C hillak“ ka o ‘xshash o ‘yinlarda 
ishtirok etuvchi bolalarda chaqqonlik, epchillik kabi jism oniy 
hislatlar paydo boMa borgan. X o‘sh, endi bolalarning zehnini 
charxlash uchun nim a qilish kerak edi? T opishm oq, jum boq 
singari aqliy o ‘yinlar ana shu savolga javob izlash jarayonida 
xalq tom onidan yaratilgan. T opishm oqlam ing ham ijodkori 
xalqdir.
Yuzaki qaraganda kattalar bilan bolalar, bolalar bilan 
kattalar o ‘rtasida topishm oqlar aytish shunchaki bir erm akday 
tuyuladi, zerikmaslik uchun, vaqtni tez oMkazishga qaratilgan- 
day ko‘rinadi. Aslida esa topishm oqlar fikr qayrovidir, ular 
orqali bola obrazli fikrlaydigan va obrazli so‘zlaydigan boMadi. 
Topishm oqlar bolada so‘z boyligining orta borishiga va nutqining 
o ‘sishiga yordam beradi. Bolaga topishm oq topishni oTgatish 
unda fikrlashning asta-sekin yuksalishiga sabab boMadi. D em ak, 
xalq og‘zaki ijodining eng qadim gi va eng faol janrlarid an 
biri topishm oqdir. T o pishm oqlar inson, ijtim oiy hayot va 
tabiat hodisalari bilan cham barchas bogMangan boMib, ham m a 
vaqt real voqelikka asoslanadi. U nda atrofim izni о Tab turgan 
m oddiy dunyodagi turli narsalar aks etadi. H ar bir topishm oq
23

---

o ‘ziga xos shakl va m azm unga ega b o lg a n mustaqil bir asardir. 
U nda falsafiy, tarixiy, etnografik belgilar, tushunchalar, hod i­
salarning mohiyati nihoyatda gokzal, obrazli ifodalar bilan aks 
ettiriladi. Bu ja n r ikki kishi yoki jam o a o ‘rtasida berilgan 
jum boqli savolga javob qaytarish tarzida ijro etiladi. A n ’anaviy 
topishm oqlam ing savol qismi tabiat, tabiat hodisalari, um u- 
m an, h ar bir obyektga badiiy tus berilgan holda obrazlash- 
tirish, taqqoslash, o ‘xshatish orqali jum boqlanadi. Javob qismi 
esa obrazlar orqali jum boqlangan obyekt —narsa yoki tabiat 
hodisalarning otini aytib berish, m a’nosini topish, yashiringan 
narsani yechish, bilishdan iborat.
Shu narsa diqqatga sazovorki, h ar bir topishm oq turm ush 
bilan cham barchas bogMangan boMadi. T opishm oqda atrofi- 
mizdagi narsalam ing badiiy-estetik tom onlari, xalqning urf- 
odatlari aks etadi. Shuningdek, tabiat, tabiat hodisalari va 
narsalarni bir-biriga taqqoslash, o ‘xshatish orqali borliqni, 
undagi mavjud narsalam ing m ohiyatini yaxshiroq tushunishga 
katta yordam beradi.
Xalq og‘zaki ijodining eng boy janrlaridan biri boMgan 
topishm oq ikki qism dan iborat boMib, topishm oqning asosiy 
qismi boMgan javob obrazlar orqali jum boqlangan obyekt- 
narsaning otini aytib berishdan iboratdir. U ning savol-jum boq 
qismi tabiat, tabiat hodisalari va narsalarni, um um an, obyekt- 
ni badiiy tus berilgan holda obrazlashtirish, taqqoslash, o ‘x- 
shatish orqali jum boqlashdan tashkil topgan. T opishm oqning 
jum boq qismi bilan javobi birgalikda bir butunlikni tashkil 
etadi.
Topishm oq o ‘z ichiga borliqdagi ham m a narsa va hodisa­
larni, ularning tu rli-tum an ko‘rinishlarini qam rab oladi. O s­
m on, quyosh, oy, yulduzlar, tabiat hodisalari; odam , uning 
a ’zolari; hayvonot dunyosi; qushlar, hasharotlar; daraxt, turli 
xil o ‘sim liklar, m eva, sabzavotlar; u y -ro ‘zg‘o r buyum lari; 
m ehnat qurollari, um um an, ham m a narsalar haqida ko'plab 
to pishm oqlar yaratilgan.
Z ero, topishm oq hozirgi vaqtda ham o ‘zining g'oyaviy, 
tarbiyaviy aham iyatini yo‘qotm agan. Hozirgi kunda ham har 
xil narsa va hodisalar haqida yangidan-yangi topishm oqlar 
yaratilm oqda. T opishm oqlar, ayniqsa, kichkintoylarning fikr- 
lash qobiliyatini o ‘stirishga, ularni muayyan bir fikrni badiiy 
tusda ifodalashga va ziyraklikka, topqirlikka o ‘rgatadi.
24

---

Yaxshi tarbiya — bolalarni istagan paytda ojizni him oya 
qilishga tayyor turuvchi insonparvar kishilar sifatida voyaga 
yetkazishdan iboratdir. B olalikda bu hayvonlarni him oya 
qilishdan, hatto ninachilar, kapalaklar va gullarga rahmdil 
b o ‘lishdan boshlanadi.
Deylik, deraza oldida ikki bola turibdi. 0 ‘g‘il bola — ikki 
yoshda, qiz esa to ‘rtda. U lar oynaga burunlarini taqagancha 
ko‘chani tom osha qilishyapti. Oxiri ko‘chaga qarash jonlariga 
tegib, oynaga urilayotgan kapalakni tutib olishdi-da, qanot- 
larini yulib tashlab, uning o ‘rmalashini tom osha qila boshlashdi. 
Ularga bu jud a qiziq tuyulardi. A w al uchib yurgan edi, endi 
b o ‘lsa o ‘rmalayapti.
— D ada, oyi, — deyishdi ular hayajonlari oshib-toshib. — 
Bu yoqqa kelib, m ana buni ko‘ringlar!
U lam ing bu o ‘yiniga dadasining negadir qaragisi ham 
kelmadi.
— Kapalakning qanoti ham xuddi sizlarning qoMlaringizga 
o ‘xshaydi, — dedi u. — M abodo kuchli bir odam sizlarni 
ham kapalakka o ‘xshatib o ‘ynaganda yaxshi b o ‘larmidi? H ech 
kim ning va hech narsaning jonini og‘ritmaslik kerak.
Tabiiyki, bolalar nim a qilishlarini bilm ay, bir-birlariga 
tikilib qolishadi. Ana shunda ota jahlidan tushib, aw al o ‘zi aytib 
bergan, bolalarning o ‘zlari o ‘qigan tabiatni — jonivorlarni, 
p arrand a-yu darrand alarni, qu rt-q um u rsq alarni o ‘ldirm aslik, 
parvarish qilish, ko‘paytirishdek vazifalarni ularning eslariga 
solsa va shu yo‘sinda jozibali topishm oqlar aytishni boshlab 
yuborsa, ayni m uddao bo‘ladi.
Uy hayvonlari, jonivorlar orasida ham m a uchun yaqini, 
suyuklisi, e ’zozlisi sigir hisoblanadi. H ar qanday holatda ham 
sigir oila boquvchisi, yordam chisi hisoblanadi. U parvarish 
qilinsa, o ‘z vaqtida o lt-yem i berib turilsa, sut-u qaym oq bilan 
m ehm on qilaveradi. U ning haqidagi topishm oq ham ju da 
hayratlanarli:
Erta ketar laylixon,
K echda kelar laylixon,
T urli-tum an bog‘chalardan,
Yig‘ib kelar laylixon.
Bolalar uchun hayvonlar ichida qiziqarlisi tuya hisoblanadi. 
Bizning elim izda tuya o ‘troq hayvonlardan bo lish ig a qaram ay, 
bu jonivor ham isha bolalarni o ‘ziga rom qilib keladi. Uning
25

---

tuzilishi, o ‘rkachlari, tuyoqlari, og‘zidan oq ko‘pik chiqarishi, 
y a n to q y ey ish i, su v siz, o ‘tsiz b ir q a n c h a vaqt h ay o t 
kechirishi, k u ch -q u w atd a tengsizligi xalq tom onidan to ‘plan- 
gan k o ‘plab to p ish m o q lard a o ‘z aksini to pgan . T u y alar 
to ‘g‘risidagi bar qanday topishm oqni bolalar zo ‘r m am nuni- 
yat bilan tinglaydilar va zukkolik bilan yechadilar:
— Bir qiziq hayvon, — 
Bo‘yni kam alak,
Yelkasida to g 1. 
Yemishi yantoq.
Fil em as, am m o 
Y urar sahroda
Izlari yalpoq. 
H aftalab chanqoq.
Ipakdek m ay in 
Т о р -chi, Ruqiya,
Junlari yum shoq. 
Bu nim a?
Bolalar, ayniqsa, o ‘g‘il bolalar otni 
yaxshi ko‘radilar. 
U lar ham isha ot boqish, uni parvarish qilish, c h o ‘miltirish, 
m in ish , o ‘z ch av an d o zlik larin i o t poygalarida, u lo q lard a 
nam oyish qilish fikri bilan yashaydilar. Shu m a ’noda ot 
haqidagi m ana bu jum boqni ham osongina yechib oladilar:
T o ‘rt oyoqlik,
T em ir tuyoqlik.
Uy hayvonlari va jonivorlari ichida q o ‘y o ‘ziga xosligi bilan 
ajralib turadi. U nihoyatda nozikta’b boMadi. О Ч-yem ni haddan 
tashqari saralab yeydi. H atto har qanday o ‘t-m aysani bir 
tishladim i, tam o m , ikkinchi m arta unga qayrilib ham qara- 
maydi. Bu xususiyat quyidagi topishm oqda o ‘z aksini topgan:
Kishi ko‘rsa kishnam as,
Y erdan c h o 'p n i tishlamas.
T opishm oq-jum boqni ham isha aqlli, esli-hushli, bilim don, 
dono bolalar yecha oladilar. C hunki har bir topishm oqda 
kishini o ‘y lan tirad ig an , c h u q u r xayolga, o ‘yga bo radigan 
jihatlar mavjud boMadi. YoMbars to ^ r is id a to'qilgan quyidagi 
topishm oq xuddi shu haqda bahs yuritadi:
M an-m an, m aniki,
H ar tirnog'i o ‘n ikki.
Qildan ola to ‘ni bor,
Q uyrug‘ida xoli bor.
U ni topgan yigitning 
A qlining koni bor.
26

---

Parranda va qushlar haqida yaratilgan minglab topishm oq- 
lar bolalarni bar doim o ‘ziga tortib keladi. Bular orasida 
xo‘rozning xatti-harakati, o ‘zini tutishi, qanotini qoqib, b o ‘y- 
nini c h o ‘zib ,,qu-qu“ deyishi qaysi bolaning fikrini o ‘ziga 
tortm agan deysiz:
Bir q o ‘shnim b o r avval boshdan,
Soqoli uning qizil go‘shtdan.
Faqat turib shovqin solar,
Xabari yo‘q hech bir ishdan.
M ehnatkash xalq tom onidan to ‘qilgan ay rim ertaklarda, 
rivoyatlarda jonivorlarning kulgili tom oni ochib beriladi. Bir 
rivoyatda to ‘rt xil jonivorning hayotda q o ‘rqoqligi kulgiga 
olinganligini ko‘ramiz. 0 ‘shalardan birinchisi — chittak qush 
osm on yiqilib ketishidan q o ‘rqib, o y o g in i osm onga ko‘tarib 
yotadi; ikkinchisi — laylak ikki oyog‘ini q o ‘ysa yerga botib 
k etish id an q o ‘rqib d oim b ittasin i k o ‘ta rib tu rad i; u c h in - 
chisi — chuvalchang ko‘p loy yesam yer tugab qoladi, deb 
q o ‘rqib och yuradi; to ‘rtinchisi — ko‘rshapalak inson uning 
go‘zalligiga m aftun b o ‘lishidan va boshqa qushlar kabi tutib 
qafasga solishidan q o ‘rqib kunduzlari uyasidan chiqm aydi.
A na shular orasida laylak bolalar qalbiga yaqin turadi. Xalq 
q o ‘shiqlarida, ertak, rivoyatlarida go‘yo u bah orn i, yozni 
boshlab keladigan qush sifatida qaraladi.
Laylak keldi yoz b o ‘ldi,
Q anoti qog 'o z b o ‘ldi,
Laylakjonning kelishi,
Biz bolalarga soz boMdi, —
q o ‘shig‘ining bolalar orasida ham isha avj pardasida b o ‘lishining 
sababi ham ana shunda. Laylak haqida yaratilgan quyidagi 
top ishm oqda keltirilgan ju m b o q n i bolalar hech qiynalm ay 
yechib oladilar:
U zun-uzun yelgan qush,
Inda yotgan ilonni
Pol ko'rganda bilgan qush.
B o'ynin quloch uzitgan.
T um shug'i bilan putini 
Qaysi avliyo qizartgan.
Biz yuqorida topishm oqlarning mavzusi juda rang-barang 
ekanligini aytgan edik. Buni ari, kapalak, chigirtka, q o ‘ng‘iz,
27

---

chayon, chum oli, o ‘rgim chak, pashsha, chivin misolida ham 
ko‘rishim iz m um kin. U lar orasida kechasi-yu kunduz ishlab 
ch arc h am ay d ig an , o ‘zaro ahil ch u m o lilarg a bag‘ishlangan 
topishm oqlar fikrimizga asos b o ia d i:
— Yerdagi jonivorlarning,
Eng kichigi, m ittisi.
Dalaga ch iq ar uydan,
Kelsa bahom ing isi.
Tizilishib barchasi,
M ehnatga tushar shaxdam.
T ashir ushoq, d o n -u has.
Z ahm atkashdir, bilm as dam .
Yashash zavqin m ehnatdan,
Ekanligin biladi.
O 'n g -u so‘lga yugurib,
Tolm ay m eh n at qiladi.
Xalq topishm oqlari orasida inson a ’zolariga bag‘ishlangan 
k o ‘p lab to p ish m o q la r k ic h k in to y la r q u v o n ch ig a q u v o n ch
q o ‘shib kelm oqda. Shu narsa ham jozibaliki, chevar xalq o ‘zi 
to ‘qigan asarida inson a ’zolariga alohida urg‘u be rad i. H ar bir 
a ’zoning inson hayotida ju d a katta aham iyat kasb etishini 
pardoz-andozi bilan tinglovchi ongiga yetkazadi. Ana shunday 
a ’zolardan biri — tish topishm oqda yuksak darajada ta ’rifga ega:
Biz-biz edik, biz edik, 
Shuni topgan bolaning
0 ‘ttiz ikki qiz edik. 
Yuz yigirm a ikki yoshi.
Ikki safga tizildik, 
Bir uychada turadi,
B irin-ketin uzildik. 
0 ‘ttiz ikki pahlavon.
Shov tegirm onning toshi, 
Birdek kiygan libosi,
O ltin egarning boshi. 
Birdek ahil-jonajon.
Topishm oq janri yozma adabiyotning rivojiga ham katta hissa 
q o ‘shgan. C hu non chi, u C h o lp o n , A bdulla Q odiriy, Oybek, 
CTafur G ‘ulom , Zafar Diyor, Q uddus M uham m adiy, PoMat 
M o ‘m in , Q u d ra t 
H ik m a t, A n v a r O b id jo n va b o s h q a
qalam k ash lar to m o n id a n y aratilgan n azm va nasrd a o ‘z 
ifodasini topgan.
M asalan, G ‘afur G ‘ulom , , 0 ‘ylashni o ‘rganam iz“ , „Buni 
to p in g , q iz la r im “ a s a rla rid a to p is h m o q ja n r in i y u k sak
qadrlaganligini ko‘ramiz. „Buni toping, qizlarim “ topishm oq 
asari kichkintoylarning ong, tushuncha, fikrlarini rivojlanti- 
rishda m uhim tarbiyaviy aham iyat kasb etadi:
28

---

— T o kn i s i lliq , t u k i y o ‘q.
— M a l l a t u k l i , s a p - s a r i q ,
Hammasi to‘q, pokki yokq, 
Ichi qizil, kokki yo‘q,
Murabbosi mazalik. 
Palovga bossa boklar, 
Omborga ossa boklar.
Uni chokqolmas chumchuq, 
Bu nima, qizim Qunduz? 
— Bumi, dadajon? (Tarvuz).
Tishlab ко‘rib, ayt, Mehri, 
— Bumi, dadajon? (Belli).
— Marjon-marjon yumaloq, 
Yaproqlari shapaloq,
Mayda yoqutday qizil,
Yeb kokrmasdan okylab boq. 
Sen ayt, Mamlakat qizim. 
— Bumi, dadajon? (Uzum).
Qora, qizil, sariq, oq,
Shirin, nordon, xilma-xil, 
Qalin, taxir poksti bor, 
Hamma yerda doksti bor,
Sen ayt-chi, qizim Gulnor. 
— Bumi, dadajon? (Anor)
Y uqoridagi sh arhlardan ko‘rinadiki, bola topishm oqsiz 
o ‘smaydi. U kattalar, bolalar davrasida ko‘plab fikrlar qayro- 
vi — jum boq tinglaydi, o ‘zi ham qatnashadi va yechadi. Bu 
esa uning kelajakda o ‘ziga pishiq-puxta, aqlli, zakovatli inson 
b o ‘lib kamol topishi uchun m ustahkam zam in b o kladi.
Insoniyat odobining va odam iylik asosining ulug‘ qasri 
u s tu n la rid a n biri — s o ‘zlash va n u tq n in g q im m a tb a h o
gavharini m uloyimlik va odob parmasi bilan teshm oq hisob- 
lanadi. Insoniyat kam oloti va bilimining baland m artabalaridan 
biri chiroyli gapirish va chiroyli so‘zlash b o klib, bu bog‘ning 
guli ilk bahoristonning nasimi bilan ochiladi. Y unon hakim - 
larining aytishlaricha, til har bir aql sohibi fazilati xazinasi- 
ning kalitidir va har kim saning bilimi m iqdori uning so‘zlari 
orqali m a’lum b o ‘ladi. Inson yuragidagi fikrini, yutuq va 
quvonchini, dard va alam larini o ‘zgalar bilan dardlashishi, 
baham ko‘rishi lozim. Chiroyli, burro, do n a-d o n a qilib gapi­
rish ham b ir m ahorat, san’at hisoblanadi.
Xalqda chaqaloq olam ga kelishi va unga parvarish ishlari 
boshlanishi bilanoq o ta-o n a, buvi-bobolar, birinchi navbatda, 
uning ko‘zi, tiliga k o ‘proq e ’tib o r beradilar. K okzlarining 
nurafshon, tilining burro b o ‘lishi uchun bor kuch, m ahorat- 
larini ayam aydilar. Inson gapirm asa, soqov b o ‘lsa, bu juda 
og‘ir, mushkul savdo hisoblangan. Shunga ko‘ra qadim -qadim