|
Maksimal kislorod uzlashtirish (MKU).
Xar bir shaxs uzlashtira oladigan kislorodning maksimal mikdori mazkur shaxs organizmning aerob imkoniyatini belgilaydi:
1.Dakika uzlashtirilgan kislorodning maksimal mikdori maksimal kislorod uzlashtirish deyilib,l/dak. bilan ifodalanadi yoki uning nisbiy kurrasi nisbiy kursatkichi 1 dak.da 1 kg vaznga ml.xisobiga (ml,kg,dak) belgilanadi.
Organizmning MKU ga erishganini bildiruvchi kursatkichlarga nafas koeffisienti (NK) ning 1,1-1,2, yurakning 1 dak.dagi kiskarish sonining 190-200 ga yetishi, arteiya kon bosimining 180-200 mm.s.u. ga tenglashishi kiradi.MKU ning kattaligi kuprok (80 % gacha) irsiyatga boglikligi kursatilgan.
Butun dunyo soglikni saklash tashkiloti (DSST) ning dalilariga kura,sport bilan shugullanmaydigan katta yoshli erkaklarda MKU urtacha xisobda 3.1 l/dak yoki 42-44 ml/kg/dak./, ayollarda ularga nisbatan 17-26 % ga kamrok buladi.Odamning jsimoniy aktivligi uning anaerob ish unumigata'sir etadi.Xar kanday shiddatli faoliyat bilan shugullanadigan ser xarakat kishilarda MKU, shu yoshdagi sust xayot kechiradigan kishilarga nisbatan yukori buladi.Shuning uchun, xamma mamlakatlarda MKU darajasi buyicha kishilarning jismoniy ish kobiliyati belgilanadi.
Sportning siklik turlari buyicha shugullanuvchi xar xil jismoniy tayyorgarlik kurgan sportchilar bilan utkazilgan tekshirishlar,ularning kup yil davomida muntazam shugullanishi natijasida MKU ini 30-35 % ga oshganini kursatgan.Ayni vaktda ularda ish kobiliyati xam ortgan.
Aerob jara jarayoni kuvvatining ishonchli kursatkichi shuki, organizmdagi asosiy funksional sistemalarning,birinchi navbatda nafas,yurak-tomir va kon sistemalarining uzaro munosabati samarali buladi.Bu sistemalar ishining maksimal safarbar etilishi natijasida maksimal kislorod uzlashtirishga erishiladi.Jismoniy ish bajarilganda organizmning kislorod bilan ta'minlanishining ortishi, eng avvalo tashki nafas apparatining funksiyasi darajasiga yuoglik buladi.Sport faoliyatida nafas organlari organizm uchun zarur bulagan mikdorda kislorod yetkazib berish kerak buladi.Bunday vazifani bajarish uchun nafas tezligi va nafas chukurligi ortadi,ayniksa nafas chukurligining ortishi muxim axamiyatga ega buladi.Nafas tezligining minutiga 60-80 ga yetganida va nafas olish xavosi xajmining 2-3 l ga ortganida, kislorod uzlashtirilishining yukori darajada bulishi aniklangan.Nafas organlari funksiyasining bunday uzgarishi yukori darajada jismoniy rivojlangan,chidamlilikka chinikkayotgan malakali sportchilarda kuzatiladi. Jismonan chinikmagan kishilarda nafas organlari ishining kuchayishi asosan nafas tezligining ortishi xisobiga buladi.Nafasning minutlik xajmi yukori malakali sportchilarda 120-180 l/dak. Va undan ortik bulishi mumkin.Nafasning muniutlik xajmining xaddan tashkari ortishi xam kislorod uzlashtirilishining kupayishiga olib kelmaydi.Chunki kislorod uzlashtirilishi upka orkali utayotgan konga,undagi gemoglabin mikdoriga boglik.
Yurakning xar bir kiskarishida arteriyaga okib chikayotgan kon, jismoniy mashk bajarishda 180-200 ml ga yurakning 1 dakikadagi kiskarish soni 180-200 martaga,konning dakikalik xajmi esa 30-35 l ga etishi mumkin.Bunday xajmdagi konning minutlik xajmini ta'minlash uchun yurak yaxshi rivojlangan bulishi kerak.Chidamlilikni rivojlantiradigan mashklar bilan muntazam shugullanish, yurak xajmining ortishini ta'minlaydi.Bunday mashklar bilan shugullanuvchi yukori malakala sportchilarda yurakning absalyut va nisbiy xajmi yanada ortik buladi.Yurakning vakt birligidagi kiskarish soni tinch xolatda yana kam buladi.Ya'ni ularda bradikardiya yuzaga keladi.Bradikardiya sportchining umumiy jismoniy chinikishi ortganligi natijasi deb karaladi.Bunday xolat kupincha yuguruvchilarda, velosepedchilarda,changichilarda va shunga uxshash mutaxassislarda kuzatiladi.
Maksimal kislorod uzlashtirilishida konning axamiyati uning kislorod sigimi,ya'ni 100 ml.konning biriktirma oladigan kislorod mikdori bilan belgilanadi.Konning kislorod sigimi undagi gemoglabin mikdoriga boglik buladi.Sportchilarda xar bir litr kon 230-250 ml.kislorodni biriktiradi,sport bilan shugullanmaydiganlarda esa, bu kursatkich 170-190 ml. ni tashkil etadi.Shunday kilib, sportchilarda konning kislorod sigimi 20-25% xajmga teng buladi.Tinch xolatda arteriya-vena konidagi kislorod farki 100 ml.konda 6 ml. bulib, jismoniy ish bajarishda 15-16 ml. ga etishi mumkin.Demak,ish bajarganda tukimalar tinch xolatdagiga nisbatan 25 marta kup kislorod bilan ta'minlanadi.Kislorodning kondan tukimalarga utishi oksi gemoglabinning parchalanish tezligiga boglik.Oksigemoglabining tana xarorati ortganda va kon reaksiyasi kislotoli tomonga surilganda tezlashadi.Maksimal kislorod uzlashtirishga erishilganda shunaday sharoit yuzaga keladi,ya'ni xarorat kutariladi va kon reaksiyasi kislotoli tomonga siljiydi.Demak,oksigemoglabin parchalanishi tezlashadi,tukimalar kislorod bilan kuprok ta'minlanadi.
Sportning xar xil turlari bilan shugullanuvchi sportchilarda bajariladigan mashklarning xususiyatlariga karab,kislorodag talab turlicha buladi.Sportning siklik turlari buyicha chidamlilikka chinikayotgan yukori malkali sportchilarning ayrimlarida MKU 6,5 l xatto 7,1 l gacha etishi yoki uning nisbiy mikdori 90 ml/kg/dak. ga borishi mumkin.
Aerob yul bilan energiya xosil bulishi fakat sport turiga boglik bulmasdan, sportchining jinsiga,yoshiga va boshka omillariga xam boglik buladi.Shuni kursatish kerakki,MKU ning absalyu mikdori gavda vazni bilan bevosita boglik bulsa,uning nisbiy mikdori yukkori malakali sportchilarda gavda vazni bilan teskari belgilanishda buladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
