radi. Hujayra qobig'i uch qavat (tashqi va ichki oqsil qavat hamda o'rta
qavat - lipid) dan tashkil topgan. Yadro sitoplazmadan yadro pardasi
bilan ajralib turadi. Sitoplazma yarim tiniq kolloid suyuqlikdan iborat.
Sitoplazmadagi organoidlar (hujayra qismlari)
ga mitoxondriylar yoki
xondrisomalar, hujayra
ichidagi endoplazmatik (donador va donasiz)
to 'r parda, hujayra markazi, ergastoplazma, ribosoma, lizosoma, Golji
to 'r apparati va vakuolalar kiradi. Bulardan tashqari, hujayrada turli hujayra
ichki kiritmalari (yog', pigment, glikogen) ham bo'lishi mumkin.
Donali endoplazmatik to 'r devorida ribosoma (polisoma)lar joylash
gan bo'lib,
oqsil biosintezi amalga oshsa, donasiz to'rda uglevod va
yog'lar harakat qiladi.
Hujayra yadrosi — hujayra markazida shar yoki ellips shaklida joyla-
shib, sitoplazmadan yadro pardasi bilan ajralib turadi.
Yadro tarkibida yadro pardasining ichki yuzasiga yopishib joylashgan
yadro to'ri bo'lib, bo'yoqlar bilan yomon bo'yaladi. Shuning uchun ular
axromatin moddalar deb ataladi. Yadro to'rining oraliqlarida turli hajm
dagi zarrachalar bo'lib, yadro bo'yalganda tiniq ko'ringani uchun xroma-
tin donalari deyiladi. Yadro ichida bir-ikkita yadrochalar ham bo'ladi.
Hujayra sitoplazmasida uning doimiy qismlari — organoidlar bo'lib,
shular orqali hujayra o 'z vazifasini bajaradi. Bulardan tashqari, hujayra
sitoplazmasida maxsus va umumiy organoidlar ham bo'ladi.
Umumiy organoidlarga mitoxondriylar,
hujayra ichi Golji apparati,
hujayra markazi kiradi.
Mitoxondriylar ko'pincha qo'shaloq, zich joylashgan, pardali tayoq-
chasimon shaklda, ba’zan alohida zarrachalar yoki zanjir shaklida b o 'la
di. Mitoxondriy pardasining ichki yuzasidagi to'siqlar (krista) mitoxond-
riylarni bo'shliq (matriks) larga ajratadi. Mitoxondriylarda, asosan, uch
xil jarayon bajariladi: elektronlar hosil bo'ladi, ATF sinlezlanadi va
oqsillarning qaytarilish reaksiyasi ro 'y beradi.
Hujayra ichi to 'r apparati, y a’ni G o l j i a p p a r a t i maxsus bo'yoq
bilan bo'yalgan preparatlarda nozik iplardan to'qilgan xaltachalarga yoki
to'rg a o'xshab ko'rinadi, xaltachadan naychalar boshlanib,
pufakchalar
holida tugaydi. Golji apparatining turli shakldagi ko'rinishi organizmning
barcha hujayralarida uchraydi va u m oddalar almashinuvida, ayniqsa
hujayraning ajratish funksiyasida muhim rol o'ynaydi.
Hujayra markazi yoki s e n t r o s o m a ancha yirik sharsimon tanadan
iborat bo'lib, ko'pincha yadro yaqinida joylashadi. Hujayralaming bo'linib
ko'payishida asosiy rol o'ynaydi.
Maxsus o r g a n o i d l a r — hujayralaming o'ziga xos maxsus vazifa
lariga tegishli organoidlar. Ular nerv hujayrasida impulslami o'tkazish
uchun xizmat qiladigan neyrofibrillar bo'lsa, silliq muskul hujayralaridan
miofibrillar tayanch vazifasini bajaradi, epiteliy hujayrasidagi tonofibril-
lar va ko‘ndalang-targ‘il muskul hujayradagi qisqaruvchanlik vazifasini
bajaradigan tolalar ham hujayralaming maxsus organoididir.
Hujayra ichida ikki xil kiritmalar bo‘ladi:
1)
trofik
kiritmalar oqsil moddalar, yog‘, glikogen, vitaminlardan iborat
bo'lib, hujayralaming sitoplazma qismida to'planadi va ularni oziqlanti-
rish uchun xizmat qiladi; 2) ekskretor va pigment kiritmalar yoki tanadan
chiqib ketadigan kiritmalar.
H ujayralam ing m itoz
usulida bo'linishidan hosil bo'ladigan qiz
hujayralarda xromosomalar soni doimo bir xil turadi. Mitoz usulida bo'linish
qonuniyatlari barcha hujayralar uchun umumiydir. Jumladan, odamning
somatik hujayralarida xromosomalar 46 ta bo'lsa, jinsiy
hujayralarda ular
soni ikki baravar kam. Ammo ikki jinsiy hujayra bir-biri bilan qo'shilganda
odamning umumiy xromosom alar soni 46 ta bo'ladi.
Shunday qilib,
urug'langan jinsiy hujayraning organizmning shakllanishi bilan tugaydi-
gan to'xtovsiz ko'payishi boshlanadi. Xromosomalar DNK (dezoksiribo-
nuklein kislota) va giston oqsilidan tuzilgan. Irsiy xususiyatlar DNK dan
hosil bo'lgan xromosoma bo'lakchalari (genlar) orqali o'tadi. Genlarda
qoliplardagi kabi informatsion RNK (ribonuklein kislota) sintez qilinadi.
RNK yadrodan hujayra sitoplazmasiga o'tib, oqsil sintezi uchun kerak
bo'lgan genlar strukturasining xususiyatlarini yetkazadi. Hujayralarda oqsilli
strukturaga ega bo'lgan fermentlar bo'ladi. Har bir gen informatsion
RNK orqali bitta ferment sintezini boshqaradi va shu ferment orqali
hujayra funksiyasiga ta’sir ko'rsatadi. Shunday qilib, hujayra funksiyasi,
oqsil sintezi va irsiy belgilarni o'tkazish DNK — RNK ferment sistemasi
ishtirokida bo'ladi. Hozircha qaysi gen qanday belgilarni o'tkazishi aniq
emas.
T o ' q i m a l a r — tarixan shakllangan hujayra va hujayrasiz modda
lar b o 'lib, tuzilishi, shakli, vazifasi va rivojlanishi jihatidan bir xil
sistemalardan iborat. To'qim alar nerv sistemasi vositasida tashqi va ichki
muhit bilan bog'langan holda faoliyat ko'rsatadi. Shunday qilib, evolutsion
taraqqiyot davomida organizm da tashqi va ichki muhitga moslangan
to'qim alar paydo bo'ladi. Bu xildagi to'qim alar
organizmda moddalar
almashinuvi va uni muhofaza qilish vazifalarini bajarishga moslashadi.
Maxsus to'qim alar (muskul va nerv to'qim alari) ham mavjud. Muskul
to'qimalari organizmni harakatga keltirishga xizmat qilsa, nerv to'qim alari
ularni o 'z a ro funksional birlashtiradi, tashqi m uhit bilan aloqasini
ta’minlaydi.
Shunday qilib, odam organizmi to 'rt xil to'qim adan tashkil topgan: 1)
sirtqi (qoplovchi) yoki epiteliy to'qimasi; 2) ichki yoki biriktiruvchi to 'q im a ^ -
3) muskul to'qim asi; 4) nerv to'qim asi.
;
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
