O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

KINEMATIKADAGI  ASOSIY   TUSHUNCHALAR  VA  JISMLAR HARAKATINI  

O‘RGANISH 

Kinematika-mexanikaning    bir  bo‘limi  bo‘lib,  bunda  uning  asosiy  masalasining    bir  qismi  hal 

qilinadi. Bu bo‘limda o‘quvchilar  butun  fizika kursini  o‘zlashtirish  uchun zarur bo‘lgan tushunchalar 

bilan tanishadilar. Bu tushunchalarga moddiy nuqta, koordinataviy tizim, sanoq tizimi, ko‘chish, tezlik, 

o‘rtacha va oniy tezlik, tezlanish, vektor va uning proyektsiyalari tushunchalari kiradi.  Shuningdek, bu 

bo‘limda    o‘quvchilar  butun  fizika  kursini    o‘zlashtirish  uchun  zarur  bo‘lgan  harakatning  nisbiylik 

nazariyasi  tushunchasi  bilan  tanishadilar.  Ushbu  mavzuda  shakllantirilayotgan  tushunchalar  fizika 

kursining boshqa bo‘limlarida ko‘p qo‘llaniladi. Shuning uchun bu tushunchalarni o‘zlashtirilishi katta 

ahamiyatga ega.  

Mexanikani  o‘rganish  moddiy  nuqta  kinematikasidan  boshlanadi.  Mexanik  harakatlarni  

klassifikatsiyalash  uchun  moddiy  nuqta  harakat  trayektoriyasi  tushunchalarini  kiritish  zarur.  Harakat 

vaqtida  jismning  istalgan  nuqtasi  hosil  qiladigan  chizig‘i  trayektoriya  deyiladi,  degan  tushuncha 

murakkab emas. Bu tushuncha konkret misollar ustida oydinlashtiriladi: bo‘rning doskaga  qolgan izi va 

hokazo.  Moddiy  nuqta  tushunchasi  esa  juda  abstraktdir.  Shuning    uchun  bu    tushunchaning    kiritilishi 

o‘quvchilarga  yetarli  darajada  batafsil  asoslab  berilishi  lozim.  Jismlar  harakatining  ba’zi  turlarini 

o‘rganishda bu tushunchaning zarurligini va undan foydalanishga to‘g‘ri   kelishini tushuntirish lozim. 

Biz fizikaning mexanika bo‘limini o‘rganishda  modellashtirish usulidan foydalanib ko‘plab  kinematik 

masalalarni  hal  etamiz.  Misol  uchun,  jismning    ilgarilanma  harakatini  yozishni  o‘rganishda  uning 

bironta  nuqtasining  harakat  qonunlarini  bilish  kifoya.  Shuning  uchun  ham  jismning    ilgarilanma 

harakatini o‘rganishda uni moddiy nuqta deb, modellashtirib tushuntirish mumkin.  

O‘quvchilar jism  vaziyatini uning koordinatalari  bo‘yicha aniqlash usulini o‘zlashtirib  olishlari 

uchun ularga  biron harakatlanayotgan jismning bir necha turli  vaziyatini qayd etishni va tanlab  olingan 

sanoq  sistemasiga  nisbatan  vaziyatdagi  koordinatalarini  aniqlashni  taklif  etish  lozim.  Koordinata 

tushunchasi faqatgina biror sanoq sistemasiga nisbatan ma’noga ega ekanligini o‘qtirib o‘tish muhimdir.  

Doska  bo‘yicha  ko‘chirilayotgan  bo‘r,  suyuqlik  bilan  to‘ldirilgan  uzun  shisha  naydagi  havo  

---

pufagi harakatlanayotgan jism bo‘lishi mumkin. Sinf doskasiga ikkita koordinatalar sistemasini  chizib 

o‘quvchilarga  ularning  har  birida  A  va  B  jismlarning  koordinatalarini    aniqlashni  taklif  etish  shu  va 

shunga o‘xshash mashqlar orqali koordinatalarning nisbiyligini o‘zlashtirishga yordam berish maqsadga 

muvofiqdir.