Reja: Nafas ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri

19-mavzu
Reja:
Uzbek she’r tizimi xakida ma’lumot.
Aruz va aruz amaliyoti.
Bugungi kun va aruz.
O’zbek she’riyatida asosan uch vazn keng kullaniladi. Chunki bugungi kunda barmok vazni yetakchilik kilsa-da, aruz va erkin vaznda bitilgan guzal namunalar xam uchrab turibdi.
1. Barmok vazni: xijo, turok, ichki turok.
Yigitlar maktubin bitganda kondan,
Kelinlar furokdan chekkanda yoxu.
Uning xam panoxi kaytmadi jangdan,
Un tukkiz yoshida beva koldi u.
(Abdulla Oripov.)
Vazni: 3+3+5 /3+3+3+2/ ?
2. Erkin vazn. Sarbast.
3. Aruz vazni. Bu vazn xijolarning mikdori va sifatiga asoslanadi. «Sifat» deganda xijolarning chuzik yoki kiskaligi tushuniladi. Aruz chuzik va kiska xijolarning mikdori jixatidan tengligi va bir xil tartibda takrorlanib kelishiga asoslanadi.
Alisher Navoiy «aruz» atamasining kelib chikishi xakida xar xil fikrlar mavjudligini aytgan. Ulardan biri – aruz ilmiga asos solgan Xalil ibni Axmad tugilgan joyda Aruz nomli bir vodiy bulgan ekan... Bayt – uy, rukn – ustun (olim nomi Axmad ibni Xalil shaklida XIII asr teskari xam keltirilgan I. Sulton, 318-bet, «Ar.naz.») «faala» - xarakat suziga asoslangan asillarni (ular sakkizta) usha aruziy kiritgan: faulun, foilun, mafoiylun, mustaf’ilun, foilotun... 19 baxr mavjud bulib, ulardan 18 tasi uzbek she’riyatida keng kullangan.
Takte’ – baytdagi misralarni asillarga muvofik bulaklarga bulish. Navoiy: « ...xar xarfki lafzda kelgay, agarchi kitobotda bulmagay, takte’da xisobga kirgay». ( «M. avz», 150-bet )
Xijolar: -v ~ / - v /
yoki vv sabab, - v yoki v - vatad.
vv - yoki vvv – fosila (ogir f. bizda yuk)
Ramal. foilatun - v - -
Ruknning uzgarishiga zixof deyiladi.
Ramal baxri zixoflari: foilun – v- maxzuf.
foilon – v ~ maksur
/Mexr, kaxr – v yoki ~ oxirida «lon»/
Xazaj: mafoiylun v - - -
maf’ulun - - - axram.
maf’ulu - - v axrab.
faulun v - - maxzuf.
mafoiyl v - ~ maksur.
Mutokorib: faulun v - - «Shoxnoma».
Rajaz: mustaf’ilun - - v – il. she’riyat.
She’riy san’atlar.
1. Mubolaga (arab tilida «kattalashtirish», «kuchaytirish») badiiy timsol xatti-xarakatini burttirib, oshirib tasvirlash.
Ul sanamkim, suv yokosinda pritek ultirur.
Goyati nozukligidin suv bila yutsa bulur.
Atoyi.
Mubolaga turlari: tablig, igrok, guluv.
Tablig – xayotda yuz berishi mumkin.
Igrok – aklga sigadi, ammo xayotda yuz bermaydi.
Guluv - aklga sigmaydi, va xayotda yuz bermaydi.
Tashbix – uxshatish.
Tamsil – misol keltirish. Oldingi fikrni xayotiy xolat asosida dalillash.
Ey kungil, jonni xayoli olida kil peshkash,
Xar nima bulsa aziz, eltur kishi mexmon sori.
Lutfiy.
Xusni ta’lil - chiroyli dalilash.
Jamoling vasfini kildim chamanda,
Kizordi gul uyottin anjumanda.
Atoyi.
Tajoxuli orif (ona) – bilib turib bilmaslikka olish.
Mengiz yo ravzai rizvonmidur bu?
Ogiz yo gunchai xandonmidur bu?
Atoyi.
Tashxis – jonlantirish Intok – suzlatish
Talmex – «nazar solmok» - badiiy timsol, tarixiy shaxs, vokealarga ishora kilish.
Kup ukudum Vomiku, Farxodu, Majnun kissasin.
Navoiy.
Laff va nashr – yigish va yoyish.
Ruju’.
Topulmas xusn mulkinda senga teng bir kamar manzar,
Na manzar? Manzari shoxid, na shoxid? Shoxidi dilbar.
Sayfi Saroyi.
Istiora – «biron narsani omonotga olmok». Keng ma’noda – metafara.
Jaxon shoirlari, ey gulshani bog,
Kimi bulbul-durur suzda kimi zog.
Sayfi Saroyi.
Tansik as-sifat – asarda tasvirlanayotgan narsa yoki shaxsning sifatlarini (belgilarini) kator (ketma-ket) keltirish.
Irsoli masal – «makol kiritish», she’rda xalk makollaridan foydalanish.
Ayogiga tushar xar laxzag isu,