7.
Social pedagogika hám pedagogikalıq socialogiyada «norma» hám
«normadan sheginiw» túsinigi. Deviant minez social pedagogikalıq mashqala
sıpatında.
JOBA
1.Deviaciya hám onıń túrleri. Óspirimlerdiń deviant minez-qulq sebepleri.
2.Deviant minez-qulqlı balalar menen social-pedagogikalıq ámeliyat alıp barıw.
3.Deviaciya koncepciyasında reabilitaciya, profilaktika hám korrekciya
máseleleri. Ádette deviaciyalar óspirimlik dawrinde júzege keledi.
4. Óspirimlik dawri jaslar dawirleri ishinde eń quramalı tárepine harakteristika.
Norma túsinigi biologiya, psixologiya, pedagogika hám sotsiologiya tarawlarında
keń qollanıladı. Anıq bir túsinik beriw júdá qıyın. Máselen, bir biologoyanıń
ózinde norma túsinigine 200 artıq tárip berilgen.
Ulıwma jaǵdayda norma obyektiv jaǵdaydı belgilewshi idyal bilim, real
waqiyalıqtı
xarakterlewshi
ortasha
stastikalıq
kórsetpe.
Biologiyada,
psixologiyada, sotsiologiyada normanıń óz xarakteristikası, parametrleri,
kórsetkishleri bar. Belgilengen jámiyet tárepinen qabıl qılınǵan hám tán alınǵan
normalarǵa mas kelmew jaǵdayı, ekinshi bir túsinik – normadan sheginiw menen
belgilenedi. Social pedagogikada «norma» hám de normadan sheginiw máseleleri
áhmiyetli ról oynaydı. Olar balalardıń sociallıq huqıqı hám rawajlanıw procesin
xarakterlewde járdem beredi. Sheginiwler tiykarınan, negativ hám pozitiv
xarakterge iye. Negativ sheginiwlerge aqıl zayıplılıq, sonday-aq narkomaniya,
alkogolizm, jinayatshılıq sıyaqlı insannıń socialasıwına ulıwma jámiyetke keri
tásir kórsetiwshi háreketler kiredi.
Sheginiwdiń túrleri.
Normadan sheginiwdiń tórt túri bar. Olar fizikalıq, psixikalıq, pedagogikalıq hám
sociallıq.
1. Fizikalıq sheginiw birinshi náwbette insannıń den-sawlıǵı menen baylanıslı,
biologiyalıq kórsetkishler arqalı belgilenedi. Densawlıqtaǵı sheginiwler násillik
derekler yakı qanday da bir sırtqı derekler awır ekologiyalıq jaǵdaylar, ishimlik
suwınıń sıpatsızlıǵı, shańaraq turmısınıń tómenligi hám basqalar tiykarında júzege
keliwi múmkin.
Den-sawlıǵında hám rawajlanıwında sheginiwge tánligi bar insanlardıń túrli
xarakteristikaları belgili. Pútkil dúnyalıq densawlıqtı saqlaw ministirligi 1980-jılda
shegingen imkaniyatlardıń úsh buwını shkalasınıń britansha variantın usınıs etedi;
1) kesellik, nawqas-ruwxıy yakı fiziologiyalıq funkciyalar, anatomiyalıq
strukturalar belgilerin hár qanday joǵaltıw yakı olardıń anamalogiyası;
2) sheklengen imkaniyat-insan ushın norma esaplanǵan shegarada qandayda bir
xızmetti orınlaw qábiletin joǵaltıw yakı sheklep qoyıw;
3) mayıplıq jası, jınısı yakı sociallıq dereklerinen kelip shıǵıp, insannıń qandayda
bir xızmetti orınlawın sheklewshi yakı oǵan tosqınlıq qılıwshı sheklengen
imkaniyat.
Batıs ellerinde ―imkaniyatı sheklengen túsinigi belgili, olarǵa tálim standartların
ózlestiriwge tosqınlıq qılıwshı fizikalıq yakı ruwxiy kemshiliklerge iye bolǵan
balalar kiredi.
Sonday-aq ―nuqsan túsinigide belgili bolıp, onıń tórt túri:
ruwxiy, fizikalıq, quramalı hám awır túrleri belgili.
Fizikalıq sheginiwlerge:
insannıń boyı, awırlıǵı sıyaqlılar kiredi. Bunnan tısqarı bir is júritiwde imkanyatları
sheklengen, yaǵnıy den-sawlıǵı sebepli óz qábiletin joǵaltqan, nawqaslıgı bar
insanlar hám mayıplar usılar qatarında. Den-sawlıǵı hám rawajlanıwında
sheklengenlerge dús kelgen insanlar túrli klassifikaciyalarǵa ajıratıladi. Sonday
imkanyatları sheklengen insanlar toparına tómendegiler kiredi:
Keseller hám awrıwlar. Bular is júritiwde qıyınshılıqlardı tuwdırıwshı
anatomiyalıq elementler, psixikalıq yakı fizialogiyalıq tájiriybelerge yakı joq
etiwge dús kelgen insanlar. Imkanyatları sheklengen insanlar. Bular qabıl qılınǵan
shegaralardan sheklengen yakı óz qábiletlerin joǵaltgan insanlar.
Iske jaramsız, mayıp insanlar. Bul jası, jınısı hám túrli social faktorlardan kelip
shıqqan halda insannıń jámiyetdegi social rólin orınlaytuǵın imkanyatlardıń
shekleniwi.
Bunda ―kemshilikǁ túsinigi qollanıladı. Fizikalıq kemshiliklerde insannıń
rawajlanıwı bir ómirlik yakı dáwirlik kemshilikler kiredi. Yaǵnıy xronoligiyalıq,
somatik yakı juqpalı kesellikler usılar qatarında.
Psixikalıq kemshilik insannıń psixikalıq rawajlanıwındaǵı bir ómirlik yakı dáwirlik
kemshilikler bolıp, ol tálim alıwda belgili kemshiliklerdi tuwdırıwı múmkin.
Buǵan pikirlewdiń buzılıwı, miydiń zaqımlanıwı sıyaqlılar kiredi.
Quramalı kemshilik hám fizikalıq hám de psixikalıq kemshiliklerdi óz ishine aladı:
1.Awır kemshilik – bul mámleket standartı tiykarında tálim alıwdıń ılayıqsız
fizikalıq hám psixikalıq kemshiliklerdiń joqarı dárejesi.
2. Psixikalıq shekleniw birinshi náwbette balanıń aqılıy rawajlanǵanlıq dárejesi
hám de olardıń psixikalıq kemshilikleri menen baylanıslı. Bul topar insanlarda:
– psixikalıq rawajlanıwında hár qıylı tosıqları bolǵan insanlar;
– aqılı zayıplılar;
– oligofrenik;
Ruwxiy tárepten normadan sheginiw eń aldı menen balanıń rawajlanıwı, onıń
ruwxiy kemshiliklerine baylanıslı. Bul túrdegi sheginiwlerge eń aldı menen ruwxiy
rawajlanıwdıń toqtap qalıwı, balalardıń aqılıy jaqtan artta qalıwı kiredi.
Aqlıy zayıplılıq nerv sistemasınıń tuwma belgileri yakı jaraqat tiykarında payda
boladı. Balalarda aqılıy zayıplılıq túrli dárejedegi jeńil aqıl zayıplılıqtan, tereń
tenteklikke deyin kórinedi.
Ruwxiy sheginiwlerge túrli dárejedegi sóylewdiń túrleri de kiredi. Ruwxiy
sheginiwlerdiń jáne bir túri emocion iskerliktiń buzlıwı. Bul sheginiw túriniń eń
awır formaları dep – autizim baylanısqa mútájlik sezbew hám sucid (ózin-ózi
óltiriw)ler mısal etiwimiz múmkin.
Balalardıń qızıǵıwshılıǵı bólek sheginiw túri esaplanadı. Bul bir isti nátiyjeli
juwmaqlap beriwishi qızıǵıwshılıqtıń ózine tán úyǵınlasıwı. Intalilar qatarında
qábiletine qarap bálki nátiyjeli iskerligine qarap da belgilenedi.
3. Pedagogikalıq sheginiw – bul pedagogika hám social pedagogika paninde de
qollanılıp kelingen túsinik. Pedagogikalıq sheginiw degenimizde obyektiv hám
subiektiv sebeplerge kóre tálim-tárbiya ala almaǵan oqıwshılar túsiniledi.
Bunda DTS talapları nátiyjesinde bilim ala almaǵan yakı óz keleshegi ushın
háreket qılmaǵan oqıwshılar, olardıń individual rawajlanıw shegarası kiredi.
Pedagogikalıq sheginiwge birinshi náwbette oqıwshılardıń ulıwmalıq orta tálimge
iye bola almaslıǵı kiredi. Bunday balalar kategoryasına belgili sebeplerge kóre
oqıwǵa barmaǵan, tek baslanǵısh tálim alıw menen sheklengen balalar kiredi.
Bunday jaǵdaylardıń kóplep (obyektiv, subiektiv ) sebepleri bar. Máselen, oqıwshı
yakı talabanıń sabaqtan qashıwı, materialdı ózlestire almawı, oqıwdan jalıǵıwı,
erinshekligi, shańaraqtaǵı kelispewshilik, balanıń aqsha tawıw jolına túsiwi,
ekologiyalıq yaki social katalizmalar nátiyjesinde balalardıń ata-analarınan
ayırılıwı h.t.b. Bunday sebeplerdi kóp keltiriwmiz múmkin.
Kópshilik jaǵdayda pedagogikalıq sheginiwge balalardıń qanday shárayatda
jasawına baylanıslı, oqıw menen qızıǵatuǵın shańaraqtama yaki kerisinshe oqıwdı
ekinshi dáreje dep esaplaytuǵın shańaraqtama. Pedagogikalıq iste pedagogikalıq
maqsetti ámelge asırıw, shaxstıń rawajlanıwı ushın shárayatlar jaratıp beriwi ushın
tálim alıwshılar iskerligin tártipke salıwshı túrli normalar qollanılmaqta. Eń aldı
menen usı tálim dárejesin belgileytuǵın standartlarǵa, sonıń menen oqıwshı intilip
atırǵan maqsetlerge tiyisli.
Olarǵa jánede tálim alıwdıń joqarı nátiyjelerin táminlep beriwshi bala
rawajlanıwınıń normalarına kirgizse boladı. Sońǵı jıllarda túrli sebeplerge bola
tálim ala almaǵan balalar da payda bola basladı. Normadan bunday sheginiwlerdi
pedagogikalıq sheginiw desek te boladı. Ulıwmalıq tálim almaǵan balalardı
ayrıqsha toparǵa kiritemiz. Olar mektepke barmaytuǵın tek baslanǵısh tálimdi
tamamlaǵan, ulıwma orta tálim almaǵan balalar.
Bunday jaǵdaydıń júzege keliwine mámleketimizde sebepler bir qansha: sabaqlardı
qaldırıw, qızıǵıwshılıqtıń sóniwi, pul tabıw ushın qızıǵıwshılıq, ekologiyalıq hám
social
kataklizmler
balalar ataanalar qaramaǵında bolmawı, olardan ayrılıwı h.t.b.
Kóshede kóp júriwge biyimliligi bolǵan balalar sanı kóbiymekte. Balalardıń
mektepte tálim almaǵanlıǵında mısal etsek boladı.
Social sheginiw. Social sheginiw túsinigi social shegara túsinigi menen baylanıslı.
Social shegara – bul jámiyet rawajlanıwınıń belgili basqıshında insanlar yaki social
taparlar iskerligi hám minezqulqındaǵı jol qoyılǵan yaki múmkin bolmaǵan
nızamlar, onıń háreketleri kórinisi. Social sheginiwdiń aldın alıw hám tártipke salıp
barıw ushın áyyemde túrli ápsanalar, úrp-ádetler hám diniy kóz qaraslar jaratılǵan.
Social shegara eki toparǵa ajıratıladı:
universal yaǵniy jámiyetdegi hámme insanlarǵa tán;
arnawlı, yaǵniy jámiyetdegi belgili topar yaki belgili kásip
iyelerine tán shegara.Social shegaralardı, sonday-aq, huqıqıy, ruwxiy, siyasiy,
diniy h.t.b dep te toparlarǵa ajıratıw múmkin.
Social shegara hám insanlardıń ajıralmas faktorı bolıp esaplanadı. Balalar
arasındaǵı social sheginiw bolsa, onıń sol jámiyette unamsız sıpatlar tásirinde
tárbiyalanıwı, unamsız social toparǵa kiriwi, sociallıq rólin iyelep, sociallıq
tájiriybelerin úyreniw sıpatında xarakterlenedi.
Pedagogikada bunı ―tárbiyası awır balalarǁ dep júritedi. Yaǵniy bul balalardıń
háreketleri, minez-qulqları jámiyet tán alǵan shegaralarǵa qarsı.
Social pedagogikanıń tiykarǵı jumısı bolsa sonday sheginiwlerdi profilaktika hám
de reabilitaciya qılıwǵa qaratılǵan.
M.A.Galaguzova tárepinen túrli sheginiw túrlerin xarakteristikası tómendegishe
berligen:
Fizikalıq Ruwxiy Pedagogikalıq Sociallıq Kesellik
Kóriw qábiletiniń buzılıwı;
Esitiw qábiletiniń buzılıwı.
Ruwxiy rawajlanıwdıń toqtap qalıwı;
Sóylewdiń buzılıwı;
Tájiriybeli Ulıwma orta tálim alıwdan shetke shıǵıw, kásiplik tálim alıwdan shetke
shıqqan
Jetimlik;
Ádep-ikramlıq;
Normadan aǵıw;
Araqxorlıq;
Narkomaniya;
Taksikomaniya;
Jeńil tábiyatlılıq;
Dıywanashılıq h.t.b
Sheginiw teoriyası . Ádep- ikramlıq shegarası hám olardan sheginiw yaki awıw
jaǵdayları haqqında toplanǵan bilimler olardıń sebeplerin belgilewshi faktorlar bar
ekenligin dállileydi. Bul faktorlardı úsh toparǵa ajıratıw múmkin: boigen,
sociogen, psixiogen.
Insanlardıń ómirinde hár qanday ―sheginiw jaǵdayı olardıń potencial
imkanyatların shekleniwine, sırtqı ortalıq penen baylanısta bolıwına óziniń
unamsız tásirin kórsetedi. Insanda júz beretuǵın bunday jaǵdaylardı socialogiya,
psixologiya, social pedagogika, biologiya sıyaqlı tarawlar ózleriniń specifik
ózgesheliklerinen kelip shıǵıp úyreniledi hám óz kóz qarasların keńeytip bayıtıp
baradı.
Máselen, biologiya páni - normadan sheginiw jaǵdayın balalardıń patologiyalıq
salamatlıǵınıń buzılıwı menen baylanıslı dep bahalaydı.
XIX-XX ásirde shet mámleketlerde imkanyatları sheklengen insanlardıń
biologiyalıq modeli húkimdarlıq qıladı. Bul model imkanyatları sheklengen
insanlarǵa hesh bolmaǵanda elementar social is júritiwdi názerde tutadı. Bunday
insanlar belgili tayarlıqlardan ótip, ózleri ushın ózleri háreket etedi hám bul menen
olar kimgedir artıqsha júk bolmaslıǵı múmkin edi. Keyin ala sheginiw jaǵdayına
túsken insanlarǵa mayıp (lat. Invalidus-kúshsiz) sıpatında qaraw payda bola
baslaǵan. Bul kóz qarasqa kúre imkanyatları sheklengen insanlar deni saw-salamat
insanlar názerinde boldı. Bunday insanlarǵa járdem beriw shólkemlestirildi hám
bul medicina modeli mámlekettiń social siyasatına óz tásirin ótkizdi.
XX ásirdiń 60-jıllarına kelip imkanyatları sheklengen insanlarǵa járdem beriwdiń
biologiyalıq modeliniń ornına socialogiyalıq model payda boldı hám onıń
rawajlanıwı psixologiyaǵa súyendi.
Bul modelge kóre imkanyatları sheklengen insanlar associatsiyalarǵa birlesip, óz
haq-huqıqların talap etti hám bul talap óz salamatlıǵın tikklewden kóre jámiyet
aǵzaları menen óz ara baylanıstı jaqsılawǵa qaratıldı. Shegara hám normadan
sheginiw túsinigi hár qanday jámiyette, ol jámiyet qanday rawajlanıw
basqıshında bolmasın, hár qashan itibarǵa mútáj insanlar bar. Olar óz fizikalıq,
ruwxiy hám social rawajlanıwdan shetke shıǵıw, sheginiw bar bolǵan adamlar.
Bunday adamlar hámme waqıt bir topar bolıp ajıralǵan, jámiyet hám mámleketde
olarǵa ayrıqsha itibar qaratqan. Zamanagóy AQSH hám Evropa mámleketlerinde
ol yaki bul sheginiwlerge iye jámiyetge integraciyalasıwı konsepciyası ámelge
asırılmaqta. Ol konsepciyaǵa kóre bul adamlar hám jámiyettiń teń huqıqlı, bıraq
bazı bir mashqala yaki sheklengen imkanyatlarına iye aǵzası sıpatında kóriledi.
Házirde imkaniyatı sheklengen shaxslar sanı pútkil dúnyada sonıń menen,
Ózbekstanda da artıp baratqanı sebepli, bul mashqala jánede bekkemlenbekte.
Sonlıqtanda bunday adamlar aldı menen balalardıń kábiyiwin rejeli social
sheshiwdi talap etiwshi turaqlı derek sıptında qaraw lazım.
Social pedagogtıń kásiplik xızmeti. Házirgi kúnde hár túrli sociallıq qatlamlar
jumıslarında sociallıq pedagog shuǵıllanatuǵın sociallıq jumıslardıń baslı
baǵdarları anıqlangan materiallıq járdem kórsetiw (aqshalay, patronaj, napaqa hám
jeńillik, turmıstaǵı járdem), sociallıq ǵamqorlıqtı shólkemlestiriw (insanlar menen
islesiw, xızmetkerlerdi tańlap alıw, tekseriw, eń aldınǵı tájiriybeni násiyatlaw),
insanǵa tásir kórsetiw. Insanǵa tásir kórsetiw – bul pedagogikalıq hám
psixologiyalıq tásir kórsetiw procesi. Bunıń menen sociallıq xızmetker, sociallıq
pedagog shuǵıllanadı.
Pedagogikalıq tásir kórsetiwdi hár bir sociallıq xızmetker biliwi tiyis boladı.
Sociallıq pedagogtıń jumısınıń ámeliyatı hám onıń iskerliginiń baslı mashqalaları
nelerden ibarat ekenligin kórip ótemiz.
Sociallıq pedagog sociallıq tárbiyanıń, shańaraq pedagogikası, balanıń jeke bası,
bala menen islesiwdiń hám tásir kórsetiwdiń qanday usılları bar ekenligin, qıyın
balalar menen islesiw ózgesheliklerin biliwi zárúr boladı. Sociallıq pedagogtıń
jumısa eń baslı nárse neden ibarat, onıń jumısı mektep pedagogı, pán pedagogı,
hátte klass basshısı yaki mektep- internat yaki kúni uzatılǵan topar basshısı
jumısınan nesi menen ózgeshelenedi.
Oqıtıwshı klass yaki topar menen islesedi, onıń usılları tiykarınan jámáát penen
islesiwi qaratılǵan boladı. Sociallıq pedagog ayırım jeke insan menen, ayırım bala,
óspirim menen islesedi, eger topar menen islesetuǵın bolsa, onda kishi topar
menen, shańaraq penen islese, onıń hár biri menen ayırıp islesedi. Sociallıq
pedagogtıń tiykarǵı wazıypası balanı, óspirimdi social qorǵaw, oǵan sociallıq yaki
medicinalıq járdem kórsetiw, onı oqıtıwdı shólkemlestire biliw, onıń jámiyette
haqlanıwın hám beyimlesiwin shólkemlestiriw.
Sociallıq pedagog bunı iske asırıw ushın balanı úyretedi, onıń jaǵdayın, krizis
dárejesin úyrenedi, onı jeńip ótiw jolların jobalastıradı. Balanı qıyın waqıtta
qollap-quwatlaw bul jeńil is emes.
Balaǵa qıyın waqıtta járdem beriw qalayınsha boladı. Sociallıq pedagog bul
waqıtta ózin qalay tutadı. Ruwxiy járdemlesiw, baxıtsızlıqqa dus kelgende oǵan
kóńligiw, sheshimdi tabıw jolın úyretiw, balada isenimdi payda etiw onı ómirde
jaqsı tárepke ózgertiwge isenimin oyatıw. Pedagog qánigeler, sociallıq qorǵaw
xızmeti menen baylanısta boladı, sebebi olar balaǵa járdem beriw imkanına iye.
Bunıń ushın onıń kásiplik tayarlıǵı, tárbiya hám jeterli bilimge iye bolıwı talap
etiledi. Bul pedagogikalıq sheberlik dep ataladı.
Pedagogikalıq sheberlik pedagogtıń jeke sıpatlarına, sonday-aq onıń bilim hám
uqıplarına baylanıslı boladı.
Hár bir oqıtıwshı – jeke insan. Biz ádette tárbiyalanıwshınıń jeke basınıń
qáliplesiwi haqqında aytamız da, oqıtıwshı haqqında esten shıǵaramız.
Pedagogtıń jeke bası, onıń tárbiyalanıwshıǵa tásir kórsetiwi oǵada ullı, onı
pedagogikalıq texnika hesh almastıra almaydı. Oqıtıwshı miyneti intellektuallı,
psixologiyalıq, ruwxiy, aqılıy hám fizikalıq kúsh salıwlardı talap etedi. Sonlıqtan,
pedagog óz uqıbın biliwi, ol qalay tabısqa erisiwi hám óziniń kemshiliklerin biliwi
tiyis.
Geypara oqıtıwshılar sózge sheshen bolsa
, basqası balalar energiyasın jaǵa
bilip,
olardı qızıǵıwshılar ete aladı. Pedagogtıń balaǵa tásir kórsetiwi onıń jeke
sıpatlarına baylanıslı boladı.
Sociallıq pedagogtıń kásiplik bilimleri pedagogika hám psixologiya, bala
rawajlanıwı fiziologiyası, tárbiya isleri metodikası. Bul bilimler balanı úyreniw,
onıń minez-qulqın talqıllaw, onıń qatnaslarınıń ózgesheligin talqılaw onıń topar
balaları arasına kirisiwshiligin talqılaw ushın zárúr boladı. Sociallıq pedagog
balalar iskerligi hám birge islesiwin shólkemlestire biliwi kerek.
Pedagogikalıq texnologiyanı da sociallıq pedagog mengergen bolıwı kerek. Bul
tárbiyalanıwshılarǵa tásir kórsetiw usıl, uqıp hám kónlikpelerin iyelegen bolıwı
kerek degendi ańlatadı. Buǵan artistizm, sóylew, dem alıw, ritm hám dawısın
aǵlaw usılların, betjúz qıymılı hám belgilerdi ańlatıw usılların biliw, jarlılar hám
alkogolikler, narkomanlar hám baxıtsızlıqqa dus kelgen bala menen sóylese biliw,
tilin hám tonının taba biliw kiredi. Tek sóylesiw ǵana emes, al isendiriw hám tásir
kórsete biliwi tiyis.
A.S.Makarenko boyınsha pedagogikalıq sheberlik, yaǵniy tárbiya procesin
haqiyqiy biliw, tárbiyalıq uqıp haqqında ǵana aytıw múmkin. Demek, sheberlik,
tárbiya procesin biliw, uqıp haqqında aytıp ótiw kerek.
Pedagogikalıq texnika – qáliplesken uqıplar boladı. Bul tárbiyalanıwshını túsiniw
degeni, qarım-qatnas psixologiyasın, pedagogikalıq psixologiyanı degendi aǵlatadı,
sózlik uqıplar tildiń ayırmashılıǵın biliw, óz sóziniń qalayınsha qabıllanıp atırǵanın
biliw, adamnıń sóylew apparatı hám sóylewi qalay rawajlanıwın biliw, sózdiń
biyikligi hám tezliginiń ayırmashlıqların biliw, óziniń qılıqqa, iske, insanǵa degen
qatnasın ańlata biliw, óziniń sezimlik qatnasın (mimika arqalı) ańlata biliw, sonıń
menen bir waqıtta ózinózi qadaǵalaw, analiz etiw, baqlaw uqıplarına iye bolıw,
ózin toqtata biliw degendi ańlatadı.
Bulardıń barlıǵı ushın jeke insan psixologiyasın hám qatnasıq psixologiyasın biliw
zárúr boladı. Hesh bir soraw-juwap, anketa, oqıtıwshı hám oqıwshı qatnasın,
tárbiyashı hám tárbiyalanıwshı qatnasın almastıra almaytuǵının ámeliyat kórsetti.
Kópshilik jaǵdaylarda oqıtıwshınıń maǵlıwmatlıq bir táreplilik iskerligi basım
bolıp keledi. Bul jaǵdayda qatnas joǵaladı, óz ara túsinispewshilik kelip shıǵadı.
Mektep pedagogı keri baylanıstıń psixologiyalıq áhmiyetin esapqa almaydı.
Pedagog hár bir baslıǵı jas tańlay biliwi kerek. Ol tartınshaq yaki shaqqan ba,
erinshek yaki parıqsız ba. Ol pedagogtıń bir awız sózi bala ómirinde úlken
áhmiyetke iye bolıp, onı ol pútkil ómir boyı yadında saqlap júredi. Pedagog hám
oqıwshı qatnası procesine bolǵan talap alımlar tárepinen islep shıǵılǵan isenimlilik,
balanı tıńlay biliw, óz ara túsiniwdi tiykar etip alıw, iskerlik, birlik, tásir
kórsetiwden óz ara tásir etiwge ótiw uqıbı. Bunda oqıwshınıń óz ara qatnasqa
dóretiwshilik penen qarawı áhmiyetli. Balaǵa beriletuǵın bir wazıypanı, bir
ángimeni hár qıylı tonda hár qıylı keypiyatta beriw múmkin.
Pedagogikalıq qatnastıń áhmiyetliligin esapqa alıp alımlar (klassqa kiretuǵın
pedagog wasiyatların) islep shıqtı.
1. Balalar menen ózińizdiń qatnaslarıńız haqqında oylap, olardı qayta kórip shıǵıń.
2. Pedagogikalıq qatnastı shólkemlestiriwge tek pedagogikalıq maqset hám
wazıypalardan ǵana kelip shıǵıp qoymastan, al balanıń qızıǵıwshılıǵında názerden
tis qaldırmań.
3. Óz sózińizdi konkret balaǵa yaki toparǵa baǵdarlań.
4. Tek óz maǵlıwmatıńız benen ǵana sheklenbeń, balanı úyreniw, qatnastı
shólkemlestiriwde zárúr, belgili bir tásir kórsetiwde zárúr.
5. Qatnastı joqarıdan tómen qarap dúzben. Hátte kishkene balanıń da óz ara
qatnasta erkin bolıwǵa umtılatuǵının esten shıǵarman.
6. Balalar jámáátindegi psixologiya atmosferanı túsiniwge umtılıń, bul bala menen
qatnasta járdem beredi.
7. Balalardı da tıńlay biliwge úyreniń.
8. Siziń menen qatnasta bolıw barısında, olardıń keypiyatın seziniwge umtılıń.
9. Balalardıń da konfliktli bolatuǵının, siz ózińizdiń pedagogikalıq abaysızlıǵıńız
aqıbetinde olardı kúsheytip jiberetuǵınıńızdı esten shıǵarmań.
10. Balanıń qátesin kórsetiw menen birge, ózińizdiń taktikalı bolıwıńızǵa umtılıń.
11. Túyıq bir qálıptegi juwaplardıń bolmawı ushın, sorawda nege?, ne ushın?,
qalayınsha? degen sorawlardan baslań.
12. Qatnasıqta baslamashıl bolıń.
13. Qatansıqta qızlardıń ózgesheliklerine itibar berin. Olar kóbirek sezimge
berilgish, qálbi tez jaraqatlanadı.
14. Balalar menen islesiwde bir qáliplilikten qashıń.
15. Ayırım balalarǵa jaman qatnasta bolıwdı jeńip shıǵıń.
16. Sın ǵana, konstruktivsiz baslaw paydasız.
17. Balalarǵa kóbirek kúlimsireń.
18. Maqullaw, maqtaw, marapatlawdıń kóbirek estiliwine erisin.
19. Balalar siziń oǵan qanday qatansta ekenligińizdi ańlawı kerek. Onıń minez-
qulqın qılıqların siziń bahalawıńız, onıń sizge qatnasın anıqlaydı.
20. Hár bir balaǵa bolǵan qatnasıńızdı este tutıń. Siziń qatnasıqtı ózgertiwińiz
balanıń unamsız qılıǵın keltirip shıǵaradı.
21. Hár bir gúrrińizge tayarlanıw zárúr, sóylesiwdiń strategiyasın islep shıǵıń.
22. Balalardıń isleytuǵın, dáslepki is-háreketleri, jańa isháreketler menen
almasatuǵının este tutıń.
23. Oqıtıwshı hám klass, tárbiyashı hám topar arasında kelip shıǵatuǵın
tosqınlıqlar bar ekenin umıtpań. Bunda topardaǵı, klasstaǵı, balalar arasındaǵı
social-psixologiyalıq sharayattı esapqa alıw zárúr. Sociallıq pedagogikalıqqa
sóylew mádeniyati hám texnikasına ayrıqsha itibar beriwi talap etiledi.
S.I.Ojegov boyınsha sóylew mádeniyatı – bul oydı tek anıq ǵana emes, al orınlı
hám úylesimli ańlatıw bolıp tabıladı. Sózlerdiń pát túsiwlerin hám metodikasın,
pauza, ritmlerin hám tempiniń bunday úylesimli sóylewlerdiń rawajlanıwın payda
etedi.
Sóylew texnikası, bul avtomatizm dárejesine shekem jetkerilgen dem alıw, sóylew
hawazı hám dikciyasınıń, usıllarınıń jıyıntıǵı boladı. Bunıń ushın shınıǵıw ótkeriw
zárúr boladı. Teatrlıq pedagogika elementleri de social pedagogika ushın zárúr
boladı.
Pedagog jumısı rejisser, akter dóretiwshiligine jaqın boladı.
Pedagog hám bala óz ara tásirinde birinshisi balalarǵa tásir kórsetiw
dramaturgiyasın islep shıǵadı, bunda qatnas bir pútin nárse esaplanadı. Akterlıq
tásir kórsetiw tájiriybesi social pedagogqa zárúr bolıp keledi. Social pedagog
shólkemlestiriwshilik uqıbına iye bolıwı tiyis. Tez sheshim qabıl ete alıwı, abırayın
qayta tiklew (reablitaciya) jumısların tez shólkemestire alıwı kerek. Eń baslısı,
onıń qayırqom bolıwı. Social pedagog kóbinese baxıtsızlıq, mısalı, ata-anasınan
ayırılıw menen dus keledi. Ata-analarınan jaslayınan ayırılǵan balalar aqırında
táwekellik (risk) toparına túsip qaladı. Jas waqıttaǵı stressler júrek kesellerine,
ayırım jaǵdaylarda ádewir patologiyaǵa asılıp keledi. Ajırasıwlar hám olardıń
aqıbeti balaǵa baxıtsızlıq alıp keledi.
Sociallıq pedagogtıń islew orınları:
– mektepte, klassta, qıyın shańaraq balaları menen islesiw ushın;
– mektep-internat, balalar úyi, saqlaw orınlarında;
– jazǵı mekteplerde, balalar sanatoriylarında;
– social-bilim beriw oraylarında, social psixologiyalıq járdem beriw oraylarında;
– baqlaw-dúzetiw oraylarında;
– mádeniy oraylarında, dem alıw orınlarında, jaslar klublarında;
– jazǵı miynet hám dem alıs lagerlerinde;
Bul mákemelerde eń baslısı social pedagogtıń bala hám shańaraq penen islesiwi
esaplanadı.
Sociallıq pedagog iskerliginde ulıwma jumıslardı qarap ótemiz.
1. Balanı biliw ǵana social pedagogqa balaǵa járdemlesiwde yaki onı qayta
tárbiyalawda durıs sheshim qabıllawına járdemlesedi.
Onıń salamatlıǵı, shańaraq, mekteptegi, háwlidegi óz qatarları menen qatnasları
haqqında biliwi zárúr – jeke basınıń kartasın,
ortalıq kartasın júrgiziw arqalı pedagog tiyisli sheshim qabıllaydı. Ol bala
haqqındaǵı bilimlerdi gúrrinlesiwden, anketa ótkeriwden, qılıqların tallaw hám
onıń qatnasta bolatuǵın ortalıǵın tallawdan aladı.
2. Bala menen birge onıń jaǵdayın, onıń túsken jaǵdayın úyrenedi, bunda balanıń
óziniń qılıǵına ayrıqsha kewil bóledi, onıń átirapınıń bári ayıplı demesten
úyreniledi. Jaǵdaydı túsinip alıw hám ózi de qatnasıw arqalı krizisten shıǵıw
jolların ańlap alıw múmkin.
3. Social pedagogqa pedagogikalıq takt hám sheberlik bala menen qatnasta
ólshemlerdi saqlawda, oǵan bolatuǵın óziniń tárbiyalıq tásir kórsetiwin
mólsherlestiriw zárúr boladı, qayta mólsherlew balaǵa qısım ótkeriw, onıń menen
qatnasqa, demek, onı biliwge tosqınlıq boladı. Balaǵa tásir kórsetiw ǵana emes, al
shańaraqtıń, mektep hám qatarlaslarınıń tásirin, olar menen qatnasta
koordinaciyalaw da áhmiyetli boladı. Ondaǵı kishigirim tabıstı jollay otırıp, úlken
maqsetti qoyıw múmkin.
4. Social pedagogtıń shólkemlestiriwshilik uqıbı balanı tek onıń ózi ǵana óz ómirin
ózgertiwi hám basına túsken jaǵdaydan shıǵıwı múmkin ekenligine isendiriwinde
kózge taslanadı.
Shólkemlestiriwshilik uqıbı-iskerligi baladan ózin-ózi tárbiyalawǵa, ózin-ózi
shólkemlestiriw jolına túsiniwine erisiwden ibarat.
5. Social pedagogtıń shólkemlestiriwshilik jumısı bala menen jámiyet, mámleketlik
hám jámiyetlik shólkemler arasındaǵı daldalshılıqqa, ǵamqorlıq kórsetiwdi
tayaralwǵa hám rasmiylestiriwge, eń baslısı jańa turmıs shárayatında balaǵa
beyimlesiwinde járdem beriwge baǵdarlanǵan bolıwı kerek. Social pedagogtıń
jumıs usılları. Jumıs usıllarınıń diapazonı kóp túrli.
Baqlaw usılı – tárbiya jumısı ushın eń kóp material usı usıldan alınadı. Pedagog
balanıń qarım-qatnası boyınsha, onıń shańaraqtaǵı qılıqların, mektep, sabaq hám
qatarları arasındaǵı qılıqların, onıń miynetin baqlaydı.
Balalar menen qatnasta bolıw hár bir pedagog qolınan kelebermeydi. Bıraq, bul
uqıbın rawajlandırıw múmkin. Balalardı biliw kerek. Baslanǵısh pedagogqa óz
baqlawların jazıp barıw kóp járdem beredi, qatnasıqtı eki-úsh bala menen baslap,
olardı úyrenip alıwı tiyis. Topar menen islesiwde ayırım balalar haqqında jazıp
baradı, hesh kimdi itibarda shette qaldırmawǵa háreket etiwi kerek.
Jazıp barıwlar tómen dárejedegi balalarǵada itibar beriwdi iske asıradı.
Gúrrin usılı. Gúrringe tayarlanıw ushın ankta ótkeriledi, sorawlar aldın ala
dúzilgen boladı, bala bul mákemege kelgen waqıtta komissiyanıń sheshimi
úyreniledi. Bala haqqında biliwide, onıń ómir bayanı menen, qılıqları hám minez-
qulıqı menen tanısıw járdem beredi.
Sociometriya usılı. Bunda gúrrin nátiyjeleri, soraw anketaları hám algoritmleri,
balanıń krizislik jaǵdayınıń bahalanıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar matematikalıq
qayta islew ushın jıynaladı. Social pedagogtıń jumıs usılları tek usılar menen ǵana
sheklenbeydi. Pedagog iskerliginde tabıslar da, kemshilikler de ushiraydı. Sońǵısı
tájiriybesizlikten, bilmewshilikten, eń qorqınıshlı olar biyparwalıqtan kelip shıǵıwı
boladı. Qátelik tárbiyashı róli arttırıp jiberilgende, balanıń jeke bası qısımǵa
túskende kelip shıǵadı. Bul balanıń arsızlıq a alıp keledi. Bıraq, ulıwma, anıǵraǵı
pedagogqa tán bolǵan qátelik, ózin tuta almaw hám tiykarsız qadaǵan etiwler
boladı.
Social pedagog ámeliyatında xalıq pedagogikası elementlerin qollanadı. Xalıq
pedagogikasında xalıq dástúrleri tiykarında tárbiyalawdıń, xojalıq alıp barıwdıń,
xalıq dóretiwshiliginiń, qol óneri sheberliginiń uqıp hám kónlikpelerin beriwdiń
bay tájiriybesi toplanǵan. Bizlerdiń bárshe áwladtan-awladqa ertek hám ańızlarda,
qosıq hám obrazlarda, jumbaq hám maqallarda berilip keldi.
Áyyemgi waqıtlardan-aq miynet hám oyın baslı tárbiya quralı bolıp keldi.
Sociallıq pedagogikasındaǵı tiykarǵı usıllar is hám sóz, isenim, tábiyat, kórkem-
óner, dástúr, oyın, jámiyetlik pikir boldı.
Sóz arqalı tárbiyalawdıń keń tarqalǵan usılları, isendiriw hám talap etiw, búyrıq,
májbúrlew, astarlı sóz hám gúrriń esaplanadı. Miynette úlgi hám shınıǵıw.
Tábiyatta hám kórkem-ónerge baqlaw, salıstırıw, qayta tiklew qollanılǵan.
Bala jası úlkenler menen birgelikte dástúr hám úrp-ádetlerdi orınlay otırıp, ózleri
de ulǵayıp olardı keleshek áwladqa beredi.
Oyınǵa qatnasa otırıp ózin shınıqtıradı, jámáát ushın oynaydı, jámááttegi óziniń
abroyın qorǵaydı. Qadaǵan etiwler, talqılaw, qorqıtıw hám maqtawlar, maqullaw
hám qadaǵan etiwler jámiyetlik pikirlewine qurılǵan bolıp, insan tárbiyasına tásir
kórsetedi.
Bala qustıń sayrawına qarap baǵdarlap waqtın, kún hám túnniń saatın biliwge
úyretilgen.
Balalar jıl dawamında ósimlikler hám haywanlardı, máwsimlerdiń almasıwın
baqlap barǵan.
Social pedagogtıń huqıqıy jumısı balanı yuridikalıq qorǵawdan ibarat. Ol yurist,
shipáker menen birge islesiwi tiyis boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |