Tema: Óspirimlik dáwirinde shet tilin úyreniwde júzege keletuǵın qıyınshılıqlardıń psixologiyalıq qásiyetleri

§ 1. 4. Sóylew iskerliginiń túrli túrlerinde anglichan tilin úyreniw degi qıyınshılıqlar
Tıńlaw - bul shet el sóylewdi tıńlaw hám túsiniw procesi. Sóylewdi túsiniw sóylewdi aqıl etiw jáne onı túsiniw nátiyjesinde júzege keledi. Psixologlardıń pikirine kóre, sırt el sóylewin qulaq arqalı aqıl etiw hám túsiniw degi barlıq qıyınshılıqlardı ush tiykarǵı gruppaǵa kemeytiw múmkin.
1. Tıńlawshınıń tıńlaw hám sóylew iskerliginiń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
2. Ana tilinde sóylesiwshiler sóylewiniń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
3. Úyrenilip atırǵan til mámleketi civilizatsiyasınıń ayriqsha qásiyetleri hám kommunikativ kompetentsiyaning sotsiolingvistik hám sotsial-materiallıq komponentlerin ózlestiriw menen baylanıslı qıyınshılıqlar. (3)
Bul qıyınshılıqlar gruppaların kórip shıǵıń :
Sóylewdi qulaq arqalı aqıl etiw tiykarınan esitiw sezimlerine tayanadi. Usınıń menen birge, anıq artikulyatsiya qábiletleriniń bar ekenligi de túsiniwdiń anıqlıǵı hám tezligin támiyinleytuǵın shárt esaplanadı, sebebi birovning sóylewin aqıl etkende, biz esitilgen zatlardı ishki sóylew formasında tákirarlaymız.
Sáwbetlestiń sóylewin aqıl etiw onıń júzin kórgenimizde, sóylew shólkemleriniń jaǵdayın, júz ańlatpaların kuzatganimizda ańsatlashadi. vizual sezimler sóylewdi qulaq arqalı aqıl etiwdiń ajıralmaytuǵın shárti bolmasa da, ol jaǵdayda unamlı rol oynaydı.
Sonday etip, aytiwimız múmkin, awızsha sóylewdi aqıl etiw esitiw, háreket hám kóriw sezimleri menen birge bolıp, esitiw sezimleri sheshiwshi rol oynaydı jáne bul sezimlerdiń sapası sóylewdi aqıl etiwdiń ayriqshalıǵın belgileydi.
Sırt el sóylewin qulaq arqalı aqıl etiw bólekan hár bir tildiń dawıs qásiyetlerine baylanıslı bolǵan bir qatar qıyınshılıqlar menen birge keledi, lekin kóbirek dárejede hár qanday tilde sóylewdi esitiw aqılına xos bolıp tabıladı.
1. Tıńlawshınıń tıńlaw hám sóylew iskerliginiń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı qıyınshılıqlar
Ulıwma mashqala - bul sóz degi dawıslar hám gáp degi sózler arasındaǵı anıq sızıqtıń joq ekenligi. Anglichan tiliniń ana tilinde bolmaǵan bunday fonemalarga ıyelewi de qıyın. Sózlerdiń jazılıwı hám aytılıwı ortasındaǵı saykes emeslik menen baylanıslı qıyınshılıq, ásirese, anglichan tiline xos bolıp tabıladı a. Student sanasında dawıstan parıq etetuǵın sózdiń grafik suwretiniń bar ekenligi, birinshisiniń ayqınlıǵı hám kúshliligi sebepli awızsha sóylewde bul sózdi teńib alıwǵa ırkinish beredi.
Óz ana tillerinde áhmiyetsiz bolǵan dawıs sapası menen parıq etetuǵın sózlerdi esitiw arqalı shálkestirib jiberiwedi. Sóylew aǵımında tanıs sózler assimilyatsiya hám basqa fonetikalıq hádiyseler tásirinde ádetiy dawısın ózgertiredi.
Túrli tiller degi sózlerdiń hár qıylı ritmik-melodik naǵısları úlken qıyınshılıq tuwdıradı. Túrli tiller intonaciyadan grammatik qural retinde túrli jollar menen paydalanadılar. Anglichan tilinde intonaciya tek ulıwma sorawda ózgeredi, lekin bul erda da ol ekinshi dárejeli qural bolıp tabıladı, sebebi sóz tártibi sorawdı ańlatıw ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. (3)
2. Ana tilinde sóylesiwshiler sóylewiniń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
Anglichan tilinde sóylewdi aqıl etıwde sóylewdiń tezligi, sóylewdiń tıńlawshına ózine tartatuǵındorligi yamasa joq ekenligi, aqıl etiwshi ushın bul dawıstıń tanıslıǵı, vizual járdemdiń bar ekenligi yamasa joq ekenligi júdá zárúrli rol oynaydı. Geyde esitkenimizni aytıwǵa ulgurmay qalamız, sol sebepli sırt ellik adamdıń sóylewi tez, watanlasimizning sóylewiniń birdey tezligi normal sıyaqlı tuyuladi.
Sóylewdi aqıl etiwdiń tábiyaatı sóylewdiń tikkeley tıńlawshına qaratılǵan yamasa joq ekenligine de baylanıslı. Eger ol teris bolsa, tıńlawshı tıńlaw waqtında bir waqtıniń ózinde juwaptı kórip shıǵıwı kerek. Sonıń menen birge, eger bayanatshı tıńlawshına tuwrıdan-tuwrı shaqırıq qilsa jáne onıń reakciyasın kórse, ol tıńlawshı sóylewdi tushunmayotganini payqab, sóylew tezligin ásteletiwi hám esitken zatı haqqında oylaw múmkinshiligin beriw ushın bir múddet toqtap qalıwı yamasa sáwbetles esitmegen zattı tákirarlang. Sóylew auditoriyaǵa yamasa úshinshi shaxsqa qaratılǵan bolsa, tuwrısıda, tıńlawshı sóylewdi aqıl etiwdiń ámeldegi sharayatlarına iykemlesiwi hám qıyınshılıqlardı ǵárezsiz túrde engishi kerek.
Biraq, ekinshi jaǵdayda, ol da málim artıqmashılıqlarǵa iye. Ol barlıq itibarın juwaptı oylamastan, basqa birovning sóylewin aqıl etiwge qaratıwı múmkin.
Tıńlawshı ushın ol tanıs dawıstı esitadimi yamasa joqpa, bul da bıyparq emes.
Eger oqıwshılar er adam oqıtıwshınıń sóylewine úyrenip qalǵan bolsa,-olar ushın basqa birovning hayal sóylewin aqıl etiw qıyın. Aqıldıń tábiyaatı sóylewdiń anıqlıǵı hám intensivligine baylanıslı. Studentler ádetde tómen hám uǵımsız gápiradigan joralarına qaraǵanda bálent dawısta hám anıq gápiradigan oqıtıwshın jaqsılaw túsiniwedi.
Anglichan tilindegi sóylewdi qulaq menen aqıl qılıwda biz qanday sóylewdi tıńlayotganimizni biliw zárúrli bolıp tabıladı: dialogik yamasa monolog. Bul sóylew túrleriniń hár birin aqıl etiw túrli qıyınshılıqlar menen baylanıslı. Monologik sóylewdi aqıl etıwde sóylewdiń tez páti bólek qıyınshılıq bolıp, ol bir jıldamǵa da sozılıp ketiwge hám jáne de quramalı psixik mashqalanı sheshiwge múmkinshilik bermeydi. Monologik sóylewdi aqıl etiw kóbirek yamasa kemrek uzaytırıladı hám sol sebepli etarlicha rawajlanǵan esitiw yadın talap etedi.
Dialogik sóylewdi túsiniw menen baylanıslı qıyınshılıqlar temalardıń tez ózgeriwi hám sáwbetlestiń sóylewin aqıl etiw jáne onıń juwabın kórip shıǵıw ortasında itibardı bólistiriw zárúrshiligi menen baylanıslı.
Tıńlawdı úyretiwde rawajlanıwı kerek bolǵan kónlikpeler boyınsha juwmaqlar shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi :
• o'rganilgan sóylew úlgilerin qulaq arqalı teńib alıw, olardı elementlerge bolıw qábileti
• nutq aǵımında ózgerislerge dus kelgen sózlerdi teńib alıw.
• stress astında bolǵan sózlerdi ajıratıp kórsetiw;
• ushbu gáp aytılıw etilgen millettiń intonaciya túrin túsiniw ;
• o'xshash dawıslı sózlerdi parıqlay alıw ;
• nutqni vizual qollap-quwatlaw ámeldegi bolǵanda da, joq ekenliginde de qulaq menen aqıl etiw;
• nutqni málim bir tezlikte aqıl etiw;
• turli adamlardıń sóylewin aqıl etiń.
3. Úyrenilip atırǵan til mámleketi civilizatsiyasınıń ayriqsha qásiyetleri hám kommunikativ kompetentsiyaning sotsiolingvistik hám sotsial-materiallıq komponentlerin ózlestiriw menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
Anglichan tilinde sóylewdi túsiniw quramalı intellektual iskerlik menen birge keledi hám til quralların teńib alıw hám mazmunni túsiniwdi óz ishine aladı. Gapning mánisin bir pútkil retinde túsiniw awızsha túsiniwge tiykarlanadı. Esitiletuǵın sóylewdi ańǵarıw sezimler hám oylawdıń óz-ara tásiri tiykarında júzege keledi. Sóylewdiń sezim-sezimlerimizga tásiri astında ongda tán alınıwı hám tushunilishi kerek bolǵan málim sóylew úlgileri payda boladı. Sonnan keyin sóylewdi túsiniw keledi.
Bunday túsiniwdiń tezligi hám anıqlıǵı sóylew úlgileriniń dawıslı suwreti hám sóylew aǵımındaǵı sózler ortasındaǵı olardıń mazmunı menen qanshellilik bekkem hám anıq baylanıslılıǵına baylanıslı bolsa, oqıwshılar tárepinen arnawlı úyrenilgen sóylewde material payda bolǵanda jaqsılaw bolıp tabıladı. tán alıw pikiri.
Ayırım sózlerdi hám pútkil sóylew formaların teńib alıw oqıwshılardıń aldınǵı sóylew tájiriybesi tiykarında júz boladı. Bul materialǵa kiritilgen eń kishi ózgerisler oy-pikir júrgiziwdi (sonday-aq túsindiriwdi) talap etedi hám keyin túsiniw júz boladı.
Anglichan tilinde awızsha túsiniw bir qatar leksik hám grammatik qıyınshılıqlar menen baylanıslı.
Leksik qıyınshılıqlar arasında omofonlarning bar ekenligi de bar. Omofonlar birdey, biraq jazılıwı basqasha bolǵan sózler bolıp tabıladı. Dawıs tárepten jaqın bolǵan sózler de úlken qıyınshılıq tuwdıradı (kóbinese paronimlar: ekonomikalıq - ekonomikalıq, enfin - enfant, entender - qatnasıwshı ); juftlashgan túsiniklerdi ańlatiwshı sózler: juwap beriw - soraw ; alıw - qoyıw ; Batıs Shıǵıs ; birdey uyqaslıqtaǵı sózler hám hátte ilgeri qasında ushrashqan sózler.
Grammatika salasında eń úlken qıyınshılıq sóz dizbeginiń sintaktik naǵısındaǵı saykes emeslik - ǵayrıoddiy sóz tártibi, mánis menen baylanıslı bolǵan elementlerdiń bir-birinen uzaqlıǵı, mısalı, anglichan tilindegi gápte predlogni belgilew menen baylanıslı.gáp aqırıǵa shekem. Awızsha sóylewdi túsiniw morfologiyalıq tárepten omonim formalarınıń bar ekenligi menen júdá quramalı. Sonday etip, mısalı, anglichan tilinde sóylewdiń túrli bólimleri kóbinese formada bir-birine sáykes keledi: islew - islew, juwap beriw - juwap beriw.
Teńib alıw qıyınlıǵı omonim (hám polisemantik) jasaytuǵın qosımshalar hám qosımshalar sebepli de júzege keledi.
• suf. 3-shaxs birlik peyiller sanı, suff.pl. atlar sanı
• suf.peyillerdiń ótken zamani, suf. Anglichan tilindegi ótken zaman qosımshaları. (4)
Funktsional sózler de úlken qıyınshılıq tuwdıradı, sebebi olar ádetde pátsiz, derlik sezilmaydi, leksik mánisten juda hám polisemantik bolıp tabıladı.
Awızsha túsiniwdi barlıq jaǵdaylarda izbe-iz sóylew, gúrriń qulaq menen qabıl etilgende sheklep bolmaydı (bul tek bólek gápler hám sóz dizbegilerdi túsiniw ushın etarli). Ádetde, joqarı dárejedegi túsiniw kerek - temanı túsiniw. Ob'ektti túsiniw awızsha túsiniw tiykarında júzege keledi. Eger awızsha túsiniw, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, oqıwshılardıń sóylew tájiriybesine tiykarlanǵan bolsa, temanı túsiniw tek málim turmıslıq tájiriybe, bólek faktlarni biliw, uqsas jaǵdaylar menen tanısıw hám taǵı basqalar tiykarında múmkin.
Ob'ektti túsiniw, awızsha túsiniw sıyaqlı, tanıstı tán alıwǵa hám jańanı, sonday-aq onı málim sheńberde túsiniwge tiykarlanadı.jáne bul halda, tanıs materialdıń bar ekenligi sóylewdi túsiniwdi ápiwayılastıradı. Biraq bunıń nátiyjesinde jańa faktor kúshke kiredi - aqıl atırǵan sóylewdiń mazmunına qızıǵıwshılıq, tıńlawshınıń itibarın baqlaw, qálegen háreketti xoshametlew, olarsız sırt el sóylewin aqıl etiw sıyaqlı mashaqatlı hám mashaqatlı iskerlik tabıslı ótedi. qulaq múmkin emes.
Ulıwma tanıs quram ámeldegi bolǵanda, uzaq waqıt dawamında aqıl etilgen sóylewqa qızıǵıwshılıqtı saqlap qalıw júdá qıyın. Eger hámme zat jańa, notanish bolsa, tıńlaw qıyın hám zerikarli bolıwı múmkin. Sol sebepli jańanıń málim menen tuwrı kombinatsiyası sóylewdi tıńlaw ushın eń jaqsı sharayatlardı jaratıwdıń gilti bolıp tabıladı. Ob'ektti túsiniw xarakteristikalaytuǵın sóylewdi aqıl etıwde sheshiwshi rol oynaydı.
Gúrriń xarakterine iye bolǵan sóylewdi tıńlawda basqa wazıypalar birinshi orınǵa shıǵadı. Bul erda faktlar ortasındaǵı sebep-aqıbet munasábetlerin túsiniw kerek. Bul da logikalıq túsiniwdi talap etedi. Tariyp berińan faktlarni túsiniw menen bir qatarda pikirlerdi túsiniw, waqıyalar mantig'i keledi. Bunday bayanatlar tushunilganda, mazmunı haqqında bir qatar sorawlar tuwıladı - bul waqıya ne ushın júz boldı, qaharmandıń arnawlı bir háreketlerine ne sebep boldı hám sol pozitsiyadan sóylew mazmunı analiz etiledi, keltirilgen faktlar kózqarastan bahalanadı. olardıń turmıslıq isenimliligi.
Bayanattı logikalıq túsiniw quramalı intellektual operatsiyalar, atap aytqanda, analiz hám sintez, analogiya, induksiya hám deduksiya nátiyjesinde júzege keledi hám sol sebepli etarlicha joqarı intellektual rawajlanıwdı talap etedi. Bul pikirdiń málim bir baǵdarınıń payda bolıwı hám bólimlerdiń bir pútkilge qosılıwı menen tikkeley baylanıslı.
Birpara jaǵdaylarda tek logikalıq túsiniw etarli emes. Esitilgen zattı tereń hám anıq túsiniw gúrrińde tikkeley bolmaǵan, allegorik tárzde, kórkem qurallar hám intonaciya járdeminde kórsetilgen zatqa kirip barıwdı óz ishine aladı. Bayanattıń sesler uyǵınlıǵıın, intonaciyasın túsinip, biz awızsha qáliplestirilmagan kóp zatlardı túsinemiz.
Sol munasábet menen sóylewdi qulaq arqalı aqıl etiw baspa tekstti oqılıwından kóre sózlovchining aytilayotgan zatqa munasábetin, sóylew motivatsiyasın anıqlaw ushın ádewir ulken múmkinshiliklerdi ashıp beredi.
Awızsha sóylewdi aqıl etiw processinde júzege keletuǵın psixik processlerdiń quramalılıǵı hám tezligi tıńlawshınan maksimal dárejede dıqqatlı bolıwdı, qálegen hám qálegenlikdan keyingi dıqqattı jóneltiriwdi talap etedi. Óz basımshalıq menen itibar qálegen háreketti óz ishine aladı, bul maqsetti belgilew arqalı xoshametlantirilishi múmkin. Studentlerde esitiletuǵın zatqa qızıǵıwshılıq bar ekenligi sebepli payda bolıwı múmkin.
Hár bir jańa sóz dizbegin túsiniw aldınǵısın túsiniw menen baylanıslı. Sol sebepli, tekstti tıńlawda siz onıń barlıq mazmunın tolıq esta saqlawıńız kerek. Onıń ushın arnawlı islep shıǵılǵan esitiw hám logikalıq yad kerek. Tıńlawshında bul sapalardıń joq ekenligi kóbinese mazmunan hám til tárepinen eń ápiwayı sonda da izbe-iz tekstti nadurıs túsiniwge sebep boladı. (3)
Qulaq arqalı qabıl etiletuǵın sóylew mazmunın túsiniw menen birge keletuǵın qıyınshılıqlar oqıwshılar oqıw waqtında dus keletuǵın qıyınshılıqlarǵa uqsaydı, biraq awızsha sóylewde olardıń áhmiyeti ádetiy tárzde asadı. Qıyın jaydı oqıtıp atırǵanda oylaw, azmaz keyin basıp qaytıw, aldınǵa qaraw, málimlemege, aqsaqallarǵa hám taǵı basqalarǵa soraw beriw múmkin. Awızsha aqılda tıńlawshı yamasa esitken waqıtta túsinedi, yamasa aytılǵanlardı ótkerip jiberdi hám ol menen bólek sózler menen shaylar gúrrińdiń ipini joǵatdı. Sol sebepli bul qıyınshılıqlardı esapqa alıw shet tilinde sóylewdi tıńlawdı úyretiwde ásirese zárúrli bolıp tabıladı.
Esitiw arqalı aqıl etiw ushın saldamlı tosıq sóylew mazmunında túsiniwdi talap etetuǵın materialdıń bar ekenligi, ásirese studenttiń tájiriybesinde uqsawlıqtı tapa almaytuǵın hám sol sebepli onıń oyda sawlelendiriwinde juwap tapa almaytuǵın zat bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen, shet tilindegi ilimiy-texnikalıq mazmundagi tekstler orta mektepte tıńlaw ushın uyqas emes. Eger sóylew mazmunı úyrenilip atırǵan til mámleketi menen baylanıslı bolsa, qıyınshılıqlar úyrenilip atırǵan til mámleketiniń tariyxı, turmısı, mádeniyatı menen baylanıslı faktlarga siltemeler boladı.
Endi tıńlawdı shınıǵıw qılıw júdá ańsat. Internette siz radio, filmler, audio kitaplardı tabıwıńız múmkin. Tán alıw, muqatıw maqsetindegi shınıǵıwlar jaqsı nátiyje beredi. Mısal ushın, bala tildi burıwdı tıńlawı jáne bul tilde qansha hám qaysı sózlerdiń málim bir dawıs menen baslanıwın aytiwi kerek. Bunnan tısqarı, oqıwshılar hár qıylı dawıslardı esitiwleri ushın oqıtıwshı túrli dereklerden paydalanıwı kerek.
Sóylep atır - bul (tıńlaw menen birge) awızsha awızsha baylanıs ámelge asırilatuǵın sóylewiy iskerlik túri. Sóylew nátiyjeli jaǵdaydı ańlatıwdan, sorawǵa juwap beriwden hám ǵárezsiz tolıq bayan menen juwmaqlanıwınan tartıp, túrli quramalılıqqa ıyelewi múmkin. Sóz hám sóz dizbeginen pútkil gapga ótiw pikirlew hám yaddıń túrli dárejedegi qatnasıwı menen baylanıslı.
Siz sóylewdiń tıńlaw, oqıw hám jazıw menen baylanıslılıǵın anıqlawıńız múmkin.
Sóylew hám tıńlawdıń salıstırıwiy qásiyetleri ulıwma psixologiyalıq parametrlerdi anıqlaw imkaniyatın beredi:
- sóylewqa tiykarlanǵan quramalı intellektual iskerliginiń bar ekenligi.
- prognozlaw mexanizmi.
Bul eki process ortasındaǵı tiykarǵı parq olardıń juwmaqlawshı buwınları - sóylew ushın sóylewdi jaratıw hám tıńlaw ushın sóylewdi aqıl etiw bolıp tabıladı. Biraq, psixologlar aytıp ótkeni sıyaqlı, sóylew-motor hám esitiw analizatorlarining iskerligi málim bir munasábette boladı. Sóylewdi aqıl etiw processinde " eki tiykarǵı sóylew mexanizmi isleydi - qural sóylewin kodlaw hám baylanıs kanalın quraytuǵın dawıslı sóylewdi dekodlash". Kodlaw procesi tildiń fonologik sistemasın ózlestiriwdi óz ishine aladı.
Búydew múmkin, sırtqı sóylew ámeliyatı tárepinen qollap -quwatlanmaydigan uzaq múddetli passiv tıńlaw esitiw suwretleriniń aynıwına alıp keliwi hám akustikalıq -artikulyatsiya qásiyetlerin qáliplestiriwge tosqınlıq jasawı múmkin.
Tıńlaw hám sóylew, jaqın munasábette bolıw oqıw processinde bir-biriniń rawajlanıwına úles qosıwı da zárúrli bolıp tabıladı. Sóylewdi túsiniwdi úyreniw ushın sóylew kerek hám sóylewińiz qanday qabıl etiliwine qaray, túsinikńizdi bahalań. Túsiniw sóylew processinde, sóylew bolsa túsiniw processinde qáliplesedi. A. A. Leontievning pikrine qaraǵanda, ishki sóylew hám ol menen baylanıslı bolǵan artikulyatsiya sóylew oylawınıń tiykarǵı mexanizmi bolıp, sırt el sóylewin tıńlawda da, sóylewde de ámelge asıriladı. Sóylew processinde ishki sóylew járdeminde pikirlerdi aldınan belgilew, yaǵnıy keleshektegi bayanattıń intellektual rejesin dúziw bar. Tıńlaw da, sóylew de aktiv intellektual iskerlik menen xarakterlenedi. (3)
Sóylew iskerliginiń hár túrlı túrleriniń óz-ara tásirin kórsetetuǵın ulıwma kónlikpelerdi sezimiy-aqıl dárejesinde kórip shıǵıw múmkin, olardıń qáliplesiwi dáslepki basqıshda júz boladı. Mısalı, kónlikpeler
1) akustikalıq (tıńlaw hám sóylewde) hám vizual (oqıw hám jazıwda ) suwretlerdi semantika menen bólew;
2) aqıl hám maqsetti belgilew shártlerine qaray tıńlaw (oqıw ) tezligin óz-ara bólew;
3) sóylewiy xabardıń qıyınlıǵına qaray, informaciyanı aqıl etiw hám qayta islewde maslasıwshanlıqtı kórsetiw;
4) uzoq múddetli yadta tóplanǵan qaǵıydalardı avtomatikalıq túrde qóllaw ;
5) nutqni aqıl etiw hám jaratıw boyınsha kórsetpelerden paydalanıw ;
6 ) dıqqat orayın jeńiw artikulyatsiya ushın ;
7) lingvistik forma hám mazmun dárejesinde boljawdan keń paydalanıw ;
8) ana tiliniń sezimiy-aqıl bazasınan shet tilinde paydalanıw hám taǵı basqa.
Sóylew iskerliginiń barlıq túrleri anglichan tilin úyreniwdiń aldıńǵı basqıshında da, eń basında da bir-biri menen bekkem baylanıslı bolıwı kerek dep esaplasak, eki ámeliy juwmaq shıǵarıwımız múmkin: 1) sóylew kónlikpelerin ótkeriw ushın bólek háreketler etińmasligi kerek; 2) awızsha hám jazba baylanıs formalarınıń da ulıwma, da túrli parametrlerin esapqa alǵan halda tálim procesin qatań basqarıw kerek. Joqarıdaǵı usıllardıń aqırǵısı tuwrılaw kórinedi, sebebi birpara ayrıqshalıqlardıń basqalar tárepinen oranıwı insannıń intellektual qásiyetlerine tán ayrıqshalıqlardan biri bolsa -de, ulıwma kónlikpelerdiń sóylew iskerliginiń bir túrinen ekinshisine ótiwi óz-ózinen júz bolmaydı., lekin oqıtıwdıń arnawlı usılların, informaciya dáreklerin tuwrı tańlawdı hám oqıwshılardıń til qábiletlerin rawajlantiradigan, úyreniw ushın motivatsiyanı xoshametlantiradigan málim individuallashtirishni talap etedi.
Sóylew iskerliginiń barlıq túrleri sıyaqlı, sóylewdiń de ayriqsha qıyınshılıqları bar.
Itibar beriw kerek bolǵan birinshi zat - awızsha sóylew dialogik hám monologik sırtqı kórinislerde usınıs etiliwi múmkin.
Dialogik sóylew tuwrıdan-tuwrı baylanıs procesi bolıp, ol bir-birin almastırıp turıw hám eki yamasa odan artıq adamlardıń bir-biriniń nusqaların jaratıw menen xarakterlenedi.
Monolog sóylew - bul bir kisiniń óz pikirlerin kóbirek yamasa kemrek tolıq formada ańlatiwshı sóylewi. Monologik sóylew joybarlaw, izbe-izlik, uyqaslıq menen ajralıp turadı.
Mektep oqıwshılarınıń dialogik sóylewin túsiniw degi tiykarǵı qıyınshılıq sonda, dialogik sóylew processinde sáwbetlestiń pikirlew poezdına ámel qılıw kerek. Bunday halda, dialogik sóylew tıńlaw qábiletin rawajlandırıw menen bekkem baylanıslı (joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı ). Kóbinese oqıwshılar ana tilinde sóylesiwshi menen soylesayotganda belginiń tek basın " uslaydilar", ortası hám aqırı ótkerip jiberiledi, sebebi bul waqıtta balanıń mıyı belgine juwap beriw tuwralı o'ylaydi. (4)
Taǵı bir qıyınshılıq - balanıń sırt ellikler menen ushırasıwdan qorqıwı bolıp tabıladı. Olardı túsinbewden qorqadı, túsinse, juwap bere almaydı yamasa nadurıs juwap beredi. Bul qıyınshılıqlardıń sebebi, avtordıń pikrine qaraǵanda, anglichan tilin úyretiw processinde. Itimal, oqıtıwshı materialdı qanday etip tuwrı etkazishni bilmaydi, hár qanday jol menen balalardı kamsitadi yamasa qorqitadi. Sol sebepli bul balalardıń qáweteri hám kompleksleri.
Tiykarǵı qıyınlıǵı sóylew processinde bayandıń logikalıqlıǵın, izbe-izligin, úzliksizligin, semantik tolıqlıǵın támiyinlew bolıp tabıladı. Bala ushın bul kriteryalarǵa ámel qılıw qıyın hám ol óz gúrrińin qanday formada tákirarlaw haqqında ulıwma oylamastan, sol waqıtta qıyalına kelgen zattı tákirarlaydı. (tórt)
Metodika kózqarasınan oqıtıwshı sóylewiy ilmiy tájriybeni basqıshpa-basqısh rawajlandırıwı kerek. Mısalı, dialogik sóylewdi tuwrı rawajlandırıw ushın bala aldın dialoglarǵa eliklewi, keyin olardı ózgertiwi, mısalı, sinonimlerdi tańlawı kerek. Sondaǵana bala dialoglardı tuwrı dúze aladı. Monologlar azmaz basqasha. Oqıtıwshı baladan súwretti súwretlewdi soranıwı múmkin. Monologik sóylewdi rawajlandırıwdıń keyingi basqıshında oqıtıwshı rejani beriwi kerek, oǵan kóre bala kishi tekst dúziwi kerek.
Eger biz mashqalalardi sheshiwdi psixologiya kózqarasınan kórip shıqsak, ol jaǵdayda birinshi náwbette balanı sáwbetlesten qorqpaslıqqa jáne onıń gápleriniń logikalıqlıǵın, izbe-izligin saqlawǵa úyretiw kerek. Logikanı úyretiw ańsat. Áwele, siz tabısıwlardan paydalanıwıńız múmkin. Studentler jumbaqlardan da paydalanıwları múmkin. Sonıń menen birge, balalar sózler menen logikalıq oyınlardan paydalanıwları múmkin. Oqıtıwshı stol ústine bir neshe zatlardı qoyıwı hám balalardan qosımsha zatlardı tabıwdı soranıwı yamasa zatlardı túrli gruppalarǵa gruppalashi múmkin. Sorawlar járdeminde temanı shama qılıw da júdá paydalı. Bala sáwbetleslerinen uyalmaslik ushın siz balalarǵa gruppalarda yamasa juplıqta kóbirek tapsırmalar beriwińiz múmkin. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, dialogik sóylew degi tiykarǵı qıyınshılıq sonda, bala sáwbetlestiń pikirlew poezdına eriwi kerek. Bul uqıptı rawajlandırıw ushın oqıtıwshı sonday trening ótkeziwi múmkin: birinshi oqıwshı sózdi shaqıradı (orta mektepte bul gáp bolıwı múmkin), ekinshisi birinshisiniń sózin tákirarlaydı hám ozınikini ataydı, úshinshisi aldınǵı sózlerdi tákirarlaydı hám qosadı.jańası hám basqalar.
Oqıw - bul sóylew iskerliginiń retseptiv túri, jazba sóylewdi aqıl etiw hám túsiniwden ibarat. Sóylewde, oqıtıp atırǵanda, maǵlıwmat vizual kanal arqalı kelmeydi. Soǵan kóre, vizual sezimler oqılıwında sheshiwshi rol oynaydı. Oqıw aqıl atırǵan materialdıń ishki sóylew formasında aytılıwı menen birge keledi, ol dawıs shıǵarıp o'qilganda tolıq keńeytirilgen sóylewqa aylanadı. Sol sebepli oqılıwında qural sezimleri zárúrli rol oynaydı. Oqıwshı ózin esitedi, sol sebepli esitiw sezimleri oqıwdıń májburiy elementi bolıp tabıladı. Olar sizge oqıwdıń tuwrılıǵın tekseriw múmkinshiligin beredi. Biraq, oqılıwında olar ekinshi dárejeli rol oynaydı. (3)
O'qilayotgan zattı aqıl etiw menen bir waqıtta onı túsiniw de júz boladı. Aqıl etıwdegi qáteler, yaǵnıy uqsas forma daǵı sózlerdi ózlestiriw, sózlerdi nadurıs oqıw, mánistiń aynıwına alıp keledi. Usınıń menen birge, mánisti nadurıs túsiniw sózdiń formasın nadurıs shama etiwge alıp keledi hám taǵı basqa.
Oqıw qáteleriniń tasnifiga bir neshe tárepden jantasıw múmkin: aspekt-lingvistik, rásmiy-informaciya hám psixologiyalıq. Bul klassifikaciyalardıń hár biri jazba sóylew járdeminde awızsha baylanısti buzıw táreplerinen birin sáwlelendiredi. Aqırǵı klassifikaciya, bunnan tısqarı, qátelerdiń mánisin ashıp beredi.
Aspekt-lingvistik tárepi kózqarasınan oqıw qátelerin fonetikalıq, leksik hám grammatiklarga bolıw múmkin.
Bólek dawıslar, sózler, sóz dizbegiler, gápler aytılıwındaǵı buzılıwlardı sáwlelendiredi. Olar, ásirese, dawıs shıǵarıp oqıtıp atırǵanda bilinedi. Biraq jimgina oqıtıp atırǵanda, bul qáteler de payda bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, geyde olar semantik buzılıwlar menen baylanıslı. Biraq, kóbinese vizual suwret aytılıwdan kúshlilew hám semantik quramdıń aynıwı joq. Sonday etip, oqıwshı “Qálem stolda turıptı” sóz dizbegin oqıydı. Qálem sózindegi [r] dawısınıń nadurıs artikulyatsiyasi bul sóz dizbeginiń ayriqsha mazmunın nadurıs túsiniwge alıp kelmeydi, sebebi oqıwshınıń qálem sóziniń vizual suwreti mánis menen bekkem baylanısqan. Hátte dawıs shıǵarıp oqıtıp atırǵanda da, bul oqıwshı ushın emes, bálki tek bul sóz dizbegin qulaq menen aqıl etken adam ushın rol oynaydı. (4)
Fonetikalıq qáteler arasında tiyisli harfni nadurıs aytıw qáteleri júdá keń tarqalǵan. Sonday etip, anglichan tilin úyreneyotganda studentler uzaq waqıt dawamında do hám go sózlerin shálkestirib jiberiwedi, olar predlogni as [wid]menen oqıydılar, shıńǵırsız dawıssızdan keyin -ed fe'lining ótken zamaniniń aqırı ornına [id] formasında oqıladı. dıń [t], mısalı,[laikt] ornına [laikid] hám basqa fonetikalıq qátelerge jol qoyıng. Úyreniwdiń dáslepki basqıshında studentler kóbinese sóz degi dawıslardı ózgertirediler. Sonday eken, anglichan big sózi gib, ıyt sózi quday dep oqıladı. Bul qátelerdiń sebepleri tómende talqılaw etilgeni sıyaqlı túrlishe. (4)
Leksik oqıw qátelerine bir sózdi basqa sóz menen almastırıw daǵı qáteler kiredi. Sonday etip, bir oqıwshınıń qıs sózi ornına dárya, tuwılǵan kún ornına - juwınıw bólmesi, óz ornına - bir hám taǵı basqalardı oqıǵanın baqlawǵa tuwrı keldi. Bul qáteler teksttiń semantik mazmunın buzib, tekstti nadurıs túsiniwge alıp keldi. berilgen studentler tárepinen tolıq xabar.
Grammatik qáteler eń keń tarqalǵan oqıw qáteleri bolıp tabıladı. Bularǵa, birinshiden, predmetti predikat menen kelisiw degi qáteler, atap aytqanda, anglichan tilindegi 3-shaxs birlik tawsılatuǵın -lar qosımshasınıń túsip qalıwı, mısalı : She play with her little bro or She go tap school. Ekinshiden, anglichan tilindegi tekstti oqılıwında júdá keń tarqalǵan grammatik qáte - bul atlar daǵı kópshiligilik aqırınıń qaldırilishi, mısalı : There are Roses and leave-me-not there, There will be many pupil ın the park. Studentler ádetde bul qátelerdi sezbeydiler, lekin olar qayta oqıǵanda, oqıtıwshınıń kórsetpesisiz olardı ózleri dúzetadilar. Úshinshiden, studentler kóbinese anglichan tilindegi maqalanı oqılıwında qáte qılıwadı. Olar onı o'qimaydilar, anıqlawshın uǵımsız menen almastıradılar, bolmaǵan orında artiklni qosadılar. Awa, ádetiy mısal bular qáteler bálki xizmet etiw oqıw sóz dizbegiler men ettinchi klasstaman, Lyusi kórkem oneroriyada jaqsı waqıt ótkerayotganini jazadı. maqala.
Grammatik qáteniń tórtinshi túri peyil zamanların nadurıs oqıw bolıp tabıladı. Olar arasında zamanlardı muwapıqlastırıw, formanı nadurıs isletiwde qátelerdi ushırasıwımız múmkin. Sonday eken, oqıwshılar anglichan tilindegi fe'lni ótken zamande oqıw ornına onı házirgi zamande oqıydılar. (4)
Bul qátelerdi analiz etip, olardıń tábiyaatına kóre altı gruppaǵa bólingenligin kóriw múmkin:
1) ámeldegi sóylew signalın almastırıw daǵı qáteler;
2) sóylew signalın qayta shólkemlestiriwde qáteler;
3) sóylew signalın qosıw daǵı qáteler;
4) sóylew signalın ótkerip jiberiw qáteleri,
5) sóylew signalın buzıw qáteleri,
6 ) sóylew signalın tákirarlaw qáteleri.
Háripler, buwınlar ornın almastırıw, olardı qaldırıw, qosımshalar, buzılıwlar ana tilinde oqılıwında júdá kóp ushraytuǵın qáteler ekenligi jazıp qoyıldı. Anglichan tilinde oqıtıp atırǵanda, olar da júdá keń tarqalǵan. Bunnan tısqarı, bul qátelerdiń barlıǵı bálent dawısta (bálent dawısta ) hám tınısh oqıtıp atırǵanda (ózine) júz boladı. (3)
Biraq, na birinshi, na ekinshi klassifikaciya nadurıs háreketke ruxsat beriwdiń ishki mexanizmlerin ashıp bermeydi. Sol sebepli oqıw qáteleriniń psixologiyalıq klassifikaciyası biz ushın áhmiyetlilew bolıp tabıladı. Psixologiyalıq tábiyaatına kóre oqıw qátelerin úsh gruppaǵa bolıw múmkin:
1) " sezim hám qural processleri ortasındaǵı uyqaspawshılıq" qáteleri;
2) aqıl etıwdegi qáteler;
3) pikirlew degi qáteler.
Birinshi gruppaǵa sóylew-motor processleriniń ılaylılıǵıdaǵı qáteler kiredi - oqıwshı sózdi tezirek aytıw qálewi sebepli individual háriplerdi " jasıradı". Bunda student nadurıs artikulyatsiyani aldınan bilgenligi sebepli kózaba sózdi tezirek aytılıw etedi. (bes)
Sensormotor uyqaspawshılıq optikalıq suwretti aqıl etiw processleri hám qural sóylew akti ortasındaǵı boslıq nátiyjesinde júzege keledi, mısalı, " bu" ornına " dan" oqıladı, " qol" ornına - " tawıqlar" hám taǵı basqa. Bul qáteler, biz kórgenimizdek hám shet tilinde oqıtıp atırǵanda júz boladı. Sonday eken, oqıwshı anglichan tilindegi tekstti oqıtıp atırǵanda uqsawlıq -uqsawlıq ornına tor ornına oǵan kóbirek tanıs bolǵan on sózin aytılıw etedi. Bunday túrdegi qátelerdi ońlaw ushın studentke sózdi astelew oqıwdı, barlıq dawıslardı anıq aytıwdı soraw kerek. (4)
Ekinshi gruppaǵa bólek háriplerdi ajıratıw hám sózdi anıqlaw qásiyetlerine kóre bir pútkil retinde túsiniw degi qáteler kiredi. Bul nadurıs túsinikler. Olar oqıwdı úyreniwdiń dáslepki basqıshında tez-tez ushraydı. Aldıńǵı oqıwshılarda olar tómen chastotalı yamasa notanish sózlerge salıstırǵanda júz boladı. Sonday etip, studentler kóbinese b hám d, d hám g háriplerin, orıssha p hám lotin p, orıssha H hám lotin H, orıssha h hám lotin g háriplerin shálkestirib jiberiwedi. Mısalı, olar anglichan deep bay sóz dizbegin [di: p sıyaqlı o'qiy aladılar. del], barıwdı qáleymen - like [wont tu du:], How sózi - like [hoi] hám basqalar (3)
Pertseptiv qátelerge sózdiń dawıs quramına uyqas kelmaytuǵın aytılıwındaǵı qáteler de kiredi. Bul oqıw qaǵıydaların bilmew yamasa sózlerdi shálkestirib jiberiwden kelip shıǵadı, mısalı, yadlaw etilgen sóz menen yamasa túlki sózin [folsiz] retinde oqılıwında.
Bir sózdi basqa sóz menen almastırıw daǵı joqarıdaǵı leksik qáteler de tap sonday ózgeshelikke iye.
Úshinshi gruppaǵa pikirlew qáteleri kiredi - keyingi tekst aldın o'qilganiga muwapıq qabıl etilgende júzege keletuǵın qáteler. Olar ornatıw qáteleri (nadurıs boljawlar ) retinde xarakteristikalanıwı múmkin. Geyde olar oqıwshı ushın ámeldegi bolǵan málim bilimlerdiń nátiyjesi bolıwı múmkin, ol aldınǵı tájiriybede alǵan hám o'qilayotgan teksttiń tásiri astında " turmısqa kelgen" (nadurıs birikpeler qáteleri, nadurıs appersepsiya). Birpara jaǵdaylarda olar o'qilayotgan material menen baylanıslı halda payda bolatuǵın jalǵan emotsional apperseptsiya menen anıqlama bernedi.
Oqıw processinde jańa maǵlıwmatlar uyreniletuǵın iskerlik retinde oqıwǵa munasábette bolǵan student pútkil dıqqatın tekst mazmunına qaratadı. Aldın aqıl etilgen zattıń tásiri astında keyingisiniń mazmunın boljaw etken halda, student hár bir sózdi kórip shıqpaydı, bálki boljawlı aqıl nızamına muwapıq háreket etedi, bul tekst birikpesi ushın jaramsız bolıp shıǵadı. Eger bul ishki qarama-qarsılıqqa alıp keletuǵın bolsa, oqıwshı ilgeri qabıl etilgen sóz dizbegine qaytadı hám sóz dizbegin qayta oqıydı. Eger bunday qarama-qarsılıq júzege kelmese, ol jaǵdayda qáte dúzetilmaydi.
Oqılıwındaǵı pikirlew qátelerin bir qansha gruppalarǵa bolıw múmkin, olardıń tábiyaatı jazıw daǵı qáteler xarakterine uqsas bolsa -de, birpara ayrıqshalıqlarǵa iye.
Birinshi gruppa qáteler jetkiliklishe aktiv pikir yuritmaslik menen anıqlama bernedi. Bul gruppaǵa bul sóz quramına kiretuǵın dawıslardıń háriplerin belgilewdiń zárúrli qaǵıydaları yamasa qásiyetlerin esapqa almaǵan halda sózdi oqılıwındaǵı qáteler kiredi. Bul jaǵday student berilgen sózdi jazıw qaǵıydası jáne onı oqıw qaǵıydasın bilse, lekin berilgen sózdiń dawısı menen onıń hárip belgileniwi ortasındaǵı baylanısıw ele avtomatlastırılmaǵan hám ań menen basqarilishi shárt bolǵanında gúzetiledi. Sol sebepli, student oqıwdı baqlawdı toqtatganda, berilgen hárip hám dawıs ortasında ámeldegi bolǵan kúshli baylanıslılıq aktuallashadi.
Studenttiń rusiyzabonlar sıyaqlı pikirlewi menen xarakterlenedi. Rossiyalıq student shet tilinde óz ana tiline " salıstırıwlaw arqalı" qatege jol qoyǵanında, ol kózaba orıs tiline uqsawlıq jaratqanı yamasa til ádetine ámel etkeni ushın emes, bálki orıs tiliniń dúzilisinde pikir júrgizgeni ushın qáte etedi. til. Mısalı, orıs tilinde “sovetov” sózi bar ekenligi ushınǵana student máslahátlardı oqıydı. Bul sózdi tek birlikte isletiw studentke tán emes, sebebi ol óz ana (orıs) tilinde pikir júrgizedi.
Úshinshi gruppa “til hádiyseleri yamasa úyrenilip atırǵan til qaǵıydalarınıń qásiyetlerin nadurıs ulıwmalastırıw” qátelerinen ibarat. Bul qáteler til hádiysesin eski qaǵıydaǵa kirgiziw yamasa onı ilgeri úyrenilgen qaǵıyda menen nadurıs anıqlaw menen anıqlama bernedi. Aldınǵı bilimler qátelerge alıp keliwi múmkin bolǵan shártlerden biri studentler tárepinen ózleri tushungan shet tiliniń qásiyetlerin oǵada ulıwma hám uǵımsız ǵárezsiz ulıwmalastırıw bolıp tabıladı, bul oqıw waqtında ırkinish beredi, mısalı, ingliz háripleri birikpesin oqıw. ea as [i:] sózlerinde oqıw, urıw, tigiw, teńiz hám ólik, gereń, ólim, sındırıw sózlerin oqıwdıń bul qaǵıydası astında juwmaq. Geyde bul qáteler sózdiń lingvistik mánisin bilmew yamasa sóz dizbeginiń semantik mazmunın nadurıs túsiniw menen anıqlama bernedi. Tórtinshi gruppa qáteler " nadurıs avtomatlastırılgan jalǵanıwlardıń qáliplesiwi (nadurıs jalǵanıwlar qáteleri) " menen baylanıslı. Baylanısıw - baylanısıw, birikpe. Oqılıwında nadurıs baylanıs ne ekenligin túsiniw ushın bul process qanday dawam etiwin eske alıw kerek. Tuwrı oqıw jaǵdayında, kóz menen aqıl etilgen stimul tuwrıdan-tuwrı adekvat juwap beriw hám baylanıstı ámelge asırıwdı talap etedi. Nadurıs jalǵanıw jaǵdayında baylanıs ámelge asıriladı, biraq bul reakciya vizual stimulyatsiya ushın etarli emes. Óytkeni sonda, málim bir oqıw operatsiyası tek bir túrdegi ańlatpalar ústinde atqarılıwı kerek, lekin ol basqa túrdegi ańlatpalarda atqarıladı. Mısalı, student oqıydı Biz ornına G. kóshesinde jasaymız ámeldegi Biz 9 -kóshede jasaymız. Pikirlew qáteleriniń besinshi toparı qaǵıydanı qollamawdan kelip shıǵadı. Anglichan tilinde unlilardan keyin atlardıń kópshiligilik sanların nadurıs oqıw, palatalizatsiya hádiysesi hám taǵı basqalar bul qatege mısal bóle aladı.
Qátelerdiń altınshı toparı - bul " perseveratsiya qáteleri". Olar nerv processleriniń inertsiyasiga tiykarlanadı, bunıń nátiyjesinde aqıl etilgen vizual suwret, shubhasız, ongda júdá kesh bolıp, artıqsha háriplerdi oqıwǵa, olardı tastap jiberiwge yamasa qayta tártipke salıwǵa alıp keledi. oqıwshınıń stereotipik háreket qılıw tendentsiyası. Mısal ushın, mudamı nemis tilindegi hálsiz tuslovchi sapalar daǵı en aqırın oqiń.
Sóz dizbeginiń yamasa pútkil teksttiń kontekstin nadurıs túsiniw menen baylanıslı qáteler ámeldegi.
- kontekstten tısqarı aqıl etiw qátesi. Bul qáteler sóz oqılıwında quramalı qozǵawtıwshı (sóz dizbegi) quramında emes, bálki kontekstten alınǵan ǵárezsiz birlik retinde tásir etiwi menen anıqlama bernedi. Sóz pútkil sóz dizbeginiń kontekstinde tushunilmaydi. Bunday túrdegi qátelerge ádetiy mısal, biz joqarıda aytıp ótken " qápelimde" oqıwlar, mısalı, qıs ornına dárya, tuwılǵan kún ornına juwınıw bólmesi.
Oqıtıwshı oqıw qátelerin nátiyjeli ońlaw ushın olardıń psixologiyalıq hám lingvistik mánisin anıq túsiniwi kerek. Studentlerdiń qáteler sebeplerin biliwleri de qáte háreketti engishga járdem beredi. (4)
Kórip turǵanimizdek, sóylew iskerliginiń bul túrinde aqıl hám oylaw tiykarǵı rol oynaydı. Bul kognitiv processlerdi rawajlandırıwdıń kóplegen usılları bar. Mısalı, “Túsiniklerdi salıstırıw”, “Shaxstı sızıw”, “Túsiniklerdi shıǵarıp taslaw” usılları. Aqıldı úyretiw ushın siz " Biymániliklik", " Sızılmalarda qanday zatlar jasırıngan" hám basqalar usıllarınan paydalanıwıńız múmkin.
Jazba sóylewdi úyretiw degi qıyınshılıqlar birinshi náwbette onıń psixologiyalıq quramalılıǵı menen baylanıslı.
ushın zárúr bolǵan barlıq neyro-mıy baylanısların óz ishine alǵan halda, jazba sóylew bir qatar qosımsha háreketlerdi qáliplestiriwdi talap etedi. Sonday eken, awızsha sóylew ámelge asırilatuǵın esitiw-sóylew-motor baylanısıwlarına jazıwda, ekenin aytıw kerek, kóriw-esitiw hám sóylew-motor -grafik baylanısıwlar qosıladı. (16)
Sózlerdi isletiwde júdá puxta bolıwǵa májbúr bolıwadı.-Kóbinese balanıń barlıq pikirlerin jazıwǵa waqıtı joq hám sol sebepli jazılǵan tekstti dıqqat menen intellektual redaktorlawǵa asıǵıs mútajlik bar.-Bunnan tısqarı, jazıw processinde ol jazılǵan sóz dizbeginde oylap tabıw etilgen sóz rejimin saqlawı kerek.jáne bul qıyın, sebebi awızsha sóylewde (eger ol yodlangan tekst bolmasa ) ol soǵan uqsas iskerlikti ámelge asırıwı shárt emes. Jazba sóylewde ol birinshi náwbette málim bir rásmiy awızsha -izbe-izlikti dúzedi, keyininen bul qáliplesken izbe-izlikti waqıt boylap shozılǵan pútkil jazıw háreketi dawamında óz sanasında buzılmastan saqlawǵa háreket etedi.
Ulıwma alǵanda, jazba sóylewdi ózlestiriw mashqalası jazba sóylewqa bolǵan mútajlikti qáliplestiriw mashqalası bolıp tabıladı. Gáp sonda, jazıwdı úyretiwdiń ámeldegi texnologiyalarında jazba sóylewqa bolǵan mútajlik mashqalası hesh qanday tárzde ańlatpalanmaydi.
Bul málim bir tárzde dúzilgen sóz dizbegiler járdeminde ózińizdiń psixik jaǵdayıńız hám tájiriybeńizdi jazıp alıw hám arxivlaw ushın kem ushraytuǵın múmkinshilik bolıp tabıladı.
L. S. Vygotskiy dıń pikrine qaraǵanda.: “Jazba sóylew awızsha sóylewdi jazba belgilerge ápiwayı awdarmalaw emes, jazba sóylewdi ózlestiriw jaysha jazıw texnikasın iyelew emes. Bunday halda, jazıw mexanizmin ózlestiriw menen birge jazba sóylew awızsha sóylew sıyaqlı bay hám rawajlanǵan bolıwın hám awdarmanıń túp nusqa daǵı sıyaqlı bolıwın kútiwimiz kerek. Biraq jazba sóylewdiń rawajlanıwda bunıń da ornı joq.
Awızsha hám jazba sóylewdi ajıratıp turatuǵın bir qansha ayrıqshalıqlar ámeldegi:
- awızsha sóylewde jaǵday ámeldegi, jazba sóylewde bolsa joq.
- awızsha baylanısde sózleytuǵın ım-ishara -belgi, mimika, intonaciya sıyaqlı bir qatar járdemshi qurallardan paydalanıwı múmkin, lekin jazba sóylewden paydalanǵande bunday múmkinshilikler joq.
- awızsha sóylew tıńlawshı tárepinen turaqlı xoshametlew hám qadaǵalawdı óz ishine aladı, keyin bul eki moment ádetde jazba sóylewde joq.

Bulardıń barlıǵı, grafik kodtı ózlestiriw menen baylanıslı qıyınshılıqlar menen bir qatarda, sóylew háreketiniń ózi de zárúrli quramalılıq bolıp tabıladı.

Tekst jazıw mexanizmi de ápiwayı emes. Psixologlardıń jumısları sonı kórsetedi, jazba tekstti dúziw procesi tómendegi tiykarǵı elementlerdi óz ishine aladı :
1) ma'lum bir tekst ushın zárúr bolǵan sózlerdi tańlaw ;
2) gaplar toparında predmet belgileriniń bólistiriliwi;
3) gapning semantik shólkeminde tiykarǵı bólim retinde predikatni ajıratıp kórsetiw;
4) usınıslar ortasındaǵı baylanıstı shólkemlestiriw. Usınıń menen birge, jazba tekstti tayarlawda tiykarǵı aktiv kúsh onıń " jańalanıw, yaǵnıy jazıw waqtınan aldın ne jazılıwı haqqındaǵı ideyası" esaplanadı. (16 )
Bilgenimizdey, " preemption" ishki sóylewde - sırtqı sóylewdi oylaw menen tikkeley baylanıstıratuǵın sóylewde júz boladı. Biraq usınıń menen birge, awızsha hám jazba sóylewdiń hár bir formasınıń ishki sóylew menen sinxronligida sezilerli parq bar. Eger awızsha baylanıs waqtında ishki hám sırtqı sóylew sózlovchining sanasında derlik bir waqtıniń ózinde bolsa, jazıw waqtında ishki sóylew sırtqı sóylewden sezilerli dárejede joqarı turadı jáne onı tayarlaw maqsetine xızmet etedi. Joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵı ana tilinde de, shet tilinde de tekst dúziw procesine tiyisli bolıp tabıladı, sebebi insannıń sóylew iskerligi shet tilinen paydalana baslaǵanda onıń tiykarǵı psixologiyalıq dúzilisinde hesh qanday tárzde ózgermeydi (17).)
Studentlerdiń anglichan tilindegi jazba jumıslarındaǵı qáteler klassifikaciyaın ajıratıp kórsetiw múmkin.
1. Fonetizmlar - bu sóz quramındaǵı dawıslardı háripler menen belgilewdiń tiyisli qaǵıydaların esapqa almaǵan halda, sózdiń esitiw arqalı aqıl etiliwine tiykarlanǵan orfografiyası. Mısalı : anglichan tilinde dawıs ornına dawıs. Bunday qáteler diktantda bir neshe ret tákirarlanadı hám hár sapar olardı jańa qáte dep esaplaw múmkin emes. (3)
Student Qatnasıwshı berilgen sózdiń mánisi hám dawısın bilgen, lekin onıń orfografiyasın úyrenmegen jaǵdaylarda júz boladı. Ekinshiden, student berilgen sóz yamasa berilgen dawıslardı jazıw qaǵıydasın bilse-yu, lekin berilgen sóz (dawıs ) dawısı jáne onıń jazılıwı ortasındaǵı baylanıslılıq yamasa ulıwma qáliplespegen yamasa demde buzılǵan (umıtılǵan ) yamasa nadurıs dawıs hám hárip ortasında payda bolǵan baylanıs.
Fonetizmga qarsı gúres quralı sóz (dawıs ) dawısı menen onıń tuwrı jazılıwı ortasındaǵı baylanısıwdı bekkemlew, berilgan dawıstı harfda súwretlew ushın shınıǵıwlar sanın kóbeytiwden ibarat.-Bunday qátelerdi dúzetayotganda oqıwshına bul sózde qátesi bar ekenin kórsetiw jáne onı ózi tawıp, dúzetiwin támiyinlew kerek.
2. Russizmlar - bul ana orıs tiliniń birpara hádiyselerin anglichan tiline májburiy túrde ótkeriw nátiyjesinde júzege kelgen qáteler. Bunday halda, biz lingvistik ádettiń nátiyjesi bolǵan rusizmlarni baqlawımız múmkin. Mısalı, student sonday jazadı : Leningpad (anglichan r ornına student orıssha r jazadı ). Biraq, bunday qáteler salıstırǵanda kem, olar kóbinese shet tilin úyreniwdiń dáslepki basqıshında júz boladı hám olarǵa qarsı gúresiw salıstırǵanda ańsat. Qátelerdiń tiykarǵı sebebi - rusizmlar - ana tilindegi hádiyselerdi úyrenilip atırǵan shet tiline sanalı túrde ótkeriw bolıp tabıladı. (3)
Orıs (ana ) tiliniń dúzilisi úyrenilip atırǵan anglichan tiliniń dúzilisinen ayrıqsha bolǵanlıǵı sebepli, studentlerdiń jazba jumıslarında tómendegi sıyaqlı qáteler bolıwı múmkin:
a) Ol geshir ornına ol geshir jaqsı kóredi.
Orıs tilinde olar aytadılar : ol geshirdi jaqsı kóredi, geshirdi ulıwma -mániste birlikte isletedi. Student anglichan tilinde bunday sóz dizbegine ele dus kelmegeni ushın onıń bunday qatege jol qoyıwı tábiy edi.
Aqır-aqıbetde, qáteler - rusizmlar oqıtıwshı tiller dúzilisindegi ol yamasa bul túrme-túrlıq qásiyetlerin etarlicha aytpaǵan hám qaǵıyda hám lingvistik hádiyse ortasındaǵı baylanıstı bir qatar arnawlı shınıǵıwlar menen etarlicha bekkem etpegen jaǵdaylarda júzege keledi..
Anglichan tilin úyretiwde bunday aljasıqlarǵa jol qoymaw anıq bolıp, áyne áne sonday qátelerdi analiz qılıw, oqıtıwshınıń ana tili hám shet tili ortasındaǵı farqni atap ótiwi arqalı oqıwshılar shet tiliniń ayriqshalıǵın úyrenediler, onıń dúzilisiniń ayriqshalıǵın ózlestirediler.
3. Úyrenilip atırǵan til hádiyseleriniń qásiyetlerin nadurıs ulıwmalastırıw qáteleri. Shet tili salasında ilgeri alınǵan bilimler onıń keyingi assimilyatsiyasiga úlken tásir kórsetedi, tildi ózlestiriw -procesiniń unamlı faktorı bolıp tabıladı. Biraq, ayırım jaǵdaylarda, arnawlı bir stilistik qáteler menen, ilgeri alınǵan bilimler oqıwshılardı qatege jol qoyıwı múmkin. (3)
Bul másele boyınsha ádebiyatlarda ámeldegi bolǵan maǵlıwmatlar bizge eski bilimler qátelerge alıp keliwi múmkin bolǵan keminde ush shártni kórsetiwge múmkinshilik beredi. Birinshi shárt, bunıń nátiyjesinde aldınǵı -bilimler qátelerge alıp keliwi múmkin, bul júdá ulıwma hám uǵımsız, oqıwshılar tárepinen orıs tilinen keskin parıq etetuǵın anglichan tiliniń ózleri sezgan qásiyetlerin ǵárezsiz ulıwmalastırıw bolıp tabıladı.
Aldın úyrenilgen materialdıń unamsız tásiriniń ekinshi shárti onıń nadurıs ózlestiriliwi bolıp, bunıń nátiyjesinde úyrenilip atırǵan qaǵıydalar júdá ulıwma mazmunga iye boladı hám sol sebepli júdá keń kólemde hám olardı qóllaw múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda baslanadı.
Bunday qátelikti N. A. Menchinskaya hám L. N. Bogoyavlenskiy da kórsetedi, olar qońıraw qılıwadı. olardıń nızamǵa qarsı ótkeriw qáteleri hám olardı qaǵıydalardıń bóleklerge aylantırılıwı, nadurıs kemeytiwler sebepli kórip shıǵıń. Bul qáteler kóbinese jalǵan avtomatlastırılgan baylanıs qátelerine uqsaydı, olar keyin talqılaw etiledi. Olardı tek studentten qaǵıydanı soraw arqalı parıqlaw múmkin. Eger qaǵıyda olkáraınan nadurıs dúzilgen bolsa, sebep qaǵıydanı júdá ulıwma, nadurıs ózlestiriwde jatadı. Eger qaǵıyda tuwrı úyrenilgen bolsa, bul nadurıs jalǵanıw qáteleriniń jaǵdayı.
4. Nadurıs avtomatlashtirilgan jalǵanıwlardı qáliplestiriw nátiyjesinde júzege kelgen qáteler ámeldegi. Jalǵan avtomatlastırılgan jalǵanıw ne ekenligin hám ol qanday payda bolıwın túsiniw ushın tuwrı jazıw procesi psixologiyalıq tárepden qanday dawam etiwin oyda sawlelendiriw kerek. Sózdiń tuwrı jazılıwı pikirlew processleriniń pútkil shınjırın óz ishine aladı. Mısalı, " Men mektepke ketyapman" sóz dizbegindegi predlogning anglichan tilinde tuwrı jazılıwı bir neshe múmkin bolǵanlardan (ın, tap, ushın ) predlogni tańlawdı óz ishine aladı. Tuwrı predlogni tańlaw ushın, birinshi náwbette, " barıw" fe'li hám " mektepke ańlatpa" ortasındaǵı munasábetlerdiń qásiyetlerin túsiniw, yaǵnıy fe'ldan paydalanıw qásiyetlerin túsiniw, " tap ket”, keyin háreket peyilleri menen predloglardan paydalanıw qaǵıydasın eslep kóriń. Bunnan tısqarı, “barıw” fe'lining qásiyetlerin analiz qılıw tiykarında onıń bul qaǵıydaǵa sáykes keliwin tekseriń hám aqır-aqıbetde jazıń : Men mektepke ketyapman. (3)
Oqıwshı birinshi ret go fe'li qatnasıwında sóz birikpesin jazǵanda, ol bul processlerdiń barlıǵınan ótedi. Biraq, birdey túrdegi shınıǵıwlar yamasa mısallardı qayta -qayta jazǵanıńızda (bul halda, peyil go for), qaǵıydalardı eslep qalıw hám juwmaq shıǵarıw joǵaladı. Processtiń tek oǵada buwınları qaladı : fe'lning qásiyetlerin sanalı túrde aqıl etiw jáne onı jazıw. Bul erda, sol sebepli bul eki aǵza ortasında tuwrıdan-tuwrı hám avtomatlastırılgan baylanıs ornatıladı. Quramalı intellektuallıq processtiń juwmaqlawshı buwınları ortasındaǵı bunday tuwrıdan-tuwrı baylanısıwlar,-avtomatikalıq túrde háreket etedi, baylanısıwlar dep ataladı. Sonlıqtan, baylanısıw bul eki aǵza ortasındaǵı, eki process ortasındaǵı bekkem baylanıslılıq bolıp, birinshisi tuwrıdan-tuwrı ekinshisine alıp keledi hám bir qatar aralıq buwınlardı chetlab ótedi. Bunday baylanısıwdıń birinshi aǵzası - mısallar qásiyetlerin ańǵarıw, ekinshisi - olardı jazıw.
Tolıq sawatlı adamda jazıw procesi ádetde bunday baylanısıwlar háreketi tiykarında ámelge asıriladı. Bunday baylanısıwlardıń qáliplesiwi sebepli tuwrı jazıw qábileti jaratıladı.
Tuwrı jazıwǵa alıp keletuǵın tuwrı avtomatlastırılgan jalǵanıwlardıń mánisi sonday. Keling, qátelerge alıp keletuǵın nadurıs avtomatlastırılgan jalǵanıwlar ne ekenligin hám qanday, qanday sharayatlarda payda bolıwın kórip shıǵayıq. Keling, bul máseleni anıq bir mısal járdeminde kórip shıǵayıq : Bir student jazba jumısında sonday dep jazǵan : Biz Qrimga jetip keldik— Biz Qrimga jetip keldik. So'ralganda, ol menen háreket peyilleri toparına tiyisli qaǵıydanı tuwrı dúzgen, sanap ótken: barıw, keliw, ko'chmoq.
Qáteni tosınarlı dep esaplaw múmkin emes, sebebi ol bunı tákirarladi hám basqa orınlarda. Kórinip turıptı, olda, bul halda tap predlogining qáte orfografiyası háreketti bildiriwshi fe'lning ayriqshalıgınan kelip shıqqan.
Sol sebepli de háreketti bildiriwshi tap keliw fe'li ózinden keyin bas gapning jazılıwına sebep bolǵan. Jalǵanıw júdá keń.
Bunday júdá keń hám nátiyjede nadurıs baylanısıw múmkinshiligı student " Men mektepke ketyapman" hám " Biz Qrimga keldik" sóz dizbegilerinde tek ulıwma ayrıqshalıqlardı (peyil hám sóz birikpeleriniń bar ekenligi) anglaganida payda boladı. orıs tilinde v) predlogi arqalı uzatılatuǵın arnawlı bir munasábet hám birinshi peyil málim bir háreket toparınıń fe'li ekenligin sezbeydi, ekinshisi bolsa bul gruppaǵa kirmaydi. " Biz Qrimga keldik" sóz dizbeginde student tek sol ulıwma ózgeshelikti sezedi hám sol sebepli bul halda tap predlogi jazıladı. (4)
Student tek sol sıyaqlı shınıǵıwlar menen shuǵıllanar eken, ol ámelde qáte etpeydi. Aldınǵı mısallarǵa uqsas ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan basqa túrdegi mısaldı orınlawda student kóbinese qáte etedi. Sonday eken, bul halda, student tap predlogini talap etetuǵın háreket peyilleri menen shuǵıllanar eken, ol jaǵdayda hesh qanday qáte bolmaydı. Ańlatpalar sheńberi keńeyip, háreketti bildiriwshi, lekin basqa sıltaw talap etetuǵın peyil payda bolǵanda, student qáte etedi.
Tabıslı qátelerdiń aldın alıw ushın ; bul tipdan student hár sapar bul túrdegi ańlatpanıń barlıq zárúrli qásiyetlerin anıq biliwin támiyinlew kerek.
5. Qaǵıydalardı qollay almaslikdan kelip shıǵıs qáteler. Bul qáteler til hádiyseleriniń qásiyetleri hám tiyisli qaǵıyda ortasında zárúrli baylanıslılıqtıń joq ekenligi nátiyjesi bolıp tabıladı. Kóbinese oqıwshılar qaǵıydanı biliwedi, lekin til hádiyselerin tuwrı hám tuwrı analiz qılıwdı biliwmeydi. Mısalı : Ne bar qılıw ishinde the azanda? (3)
Bul qáteniń tábiyaatı aldınǵılarınan parıq etedi. Bul qátelik qaysı túrlerge tiyisli ekenligin tómendegi tárzde anıqlawıńız múmkin. Eger student qaǵıydanı tuwrı qáliplestirse, lekin qáte etkenligin kórsetkende, ol qáteni ózi tawıp, onı tuwrılashi múmkin bolsa, bul qaǵıydanı qollay almaǵanlıqtan qate bolıp tabıladı.
Oqıwshılarda grammatik qaǵıydanı qollay almaslikdan kelip shıǵıs qáteler bólekan qaǵıyda názerde tutılǵan lingvistik hádiysediń jetkiliklishe anıq analiz etilmegenliginen kelip shıǵadı ; oqıtıwshınıń oqıwshılar ushın jańa til hádiysesi ortasındaǵı farqni ayty almasligidan, az sanlı shınıǵıwlardan yamasa ko'ngilochar shınıǵıwlardıń joq ekenliginen, sonıń menen birge, oqıtıwshı studentlerdi tildi qıyqımlıq menen analiz etiwge ko'niktirmaganligidan. hádiyseler. Oqıtıwshınıń bunday áwmetsiz jumısı nátiyjesinde oqıwshılarda bul qaǵıyda hám til hádiysesiniń tiyisli qásiyetleri ortasında etarlicha bekkem baylanıs formalanmaydi.
6. Dıqqatsızlıqtan kelip shıǵıs qáteler. Bul qáteler qosımsha háripler jazıwǵa, olardı ótkerip jiberiwge yamasa qayta tártipke salıwǵa alıp keledi. Mısallar : Kósheler ( kósheler ornına )
Gózzal ( gózzal ornına ).
Bunday qátelerdiń sebebi sharshaw tásirinde yamasa oqıwshılar jazba sóylewiniń orfografiyasın baqlawdı joǵatǵanda júzege keletuǵın nerv procesiniń hádden tıs inertsiya jaǵdayı bolıp tabıladı (4).
Oqıwshılarda bunday qáteler kem bolıwı ushın oqıtıwshı psixologiyalıq tárepten qolay ortalıq jaratılıwması kerek. Sonıń menen birge, oqıtıwshı balalardı hawlıqpalıq etpesligi kerek, kerisinshe, oqıwshılar óz baslarında ańlatpanı qurıwların kútiwleri kerek hám sonnan keyin ǵana onı jazıp alıwları kerek.
Juwmaq :
Joqarıda tariyp berińanidek, sóylew iskerliginiń hár bir túrinde qıyınshılıqlardı ushıratıw múmkin. Mısalı, tıńlawda bunday qıyınshılıqlardıń 3 túri ámeldegi:
1. Tıńlawshınıń tıńlaw hám sóylew iskerliginiń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
2. Ana tilinde sóylesiwshiler sóylewiniń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
3. Úyrenilip atırǵan til mámleketi civilizatsiyasınıń ayriqsha qásiyetleri hám kommunikativ kompetentsiyaning sotsiolingvistik hám sotsial-materiallıq komponentlerin ózlestiriw menen baylanıslı qıyınshılıqlar.
Sóylewde sáwbetlestiń pikirlew poezdına eriw sıyaqlı qıyınshılıqlardı ajıratıp kórsetiw múmkin, sonıń menen birge, birpara balalarda ulıwma ushırasıwdan qorqıw bar.
Geyde balalar sóylew processinde logikanı, izbe-izlikti, bayanattıń semantik tolıqlıǵın saqlap qalıwları qıyın.
Bul qıyınshılıqlardıń sebebi shet tilin úyretiw processinde bolıp tabıladı. Itimal, oqıtıwshı materialdı qanday etip tuwrı etkazishni bilmaydi, hár qanday jol menen balalardı kamsitadi yamasa qorqitadi. Sol sebepli bul balalardıń barlıq qáweterleri hám kompleksleri.
Oqılıwında fonetikalıq, leksik hám grammatik qáteler bolıwı múmkin.
Jazba sóylew haqqında gápiradigan bolsaq, tómendegi qátelerdi ajıratıp kórsetiw múmkin: fonetizmlar, rusizmlar, úyrenilip atırǵan til hádiyseleriniń qásiyetlerin nadurıs ulıwmalastırıw qáteleri, nadurıs avtomatlastırılgan baylanıslardıń qáliplesiwindegi qáteler, qaǵıydalardı qollay almaslik qáteleri., itibarsızlıqtan kelip shıǵıs qáteler, nadurıs aqıl sóz dizbegilerine tiykarlanǵan qáteler.
Bul qátelerdiń sebepleri haqqında sóylegende, studentler kóbinese tayanadigan genetikalıq omilni eskertip ótiw kerek. Biraq, oqıtıwshınıń tálim procesine tuwrı jantasıwı menen bul faktor áhmiyetsiz bolıp qaladı.
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, anglichan tilin úyreniw ushın eń zárúrli shártlerden biri bul úyreniw motivatsiyasınıń rawajlanıw dárejesi bolıp tabıladı. Motivatsiya balalardı úyreniwge odaydı.
2-bap. Anglichan tilin úyreniwde tabısqa erisiw ushın zárúr shártler retinde óspirimlerdiń intellektual kognitiv processleri hám tálim motivatsiyasınıń qásiyetlerin eksperimental úyreniw.