|
2.To‘lov va hisob-kitob balanslari.
Barcha mamlakatlar zamonaviy jahon xo‘jaligining ishtirokchilari bo‘lib hisoblanadi. Alohida mamlakatlarning jahon xo'jaligiga integratsiyalashganlik darajasi turlicha bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatning hamkorlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari, milliy iqtisodiyotlarni jahon xo'jaligiga birlashtiradigan Xalqaro iqtisodiy aloqalardan iborat. Iqtisodiy munosabatlardan tashqari mamlakatlar o'rtasida pul to'lovlari
va tushumlarini vujudga keltiruvchi siyosiy, harbiy, madaniy hamda boshqa munosabatlar ham mavjud.
Mamlakatning ko‘p qirrali xalqaro munosabatlari uning xalqaro operatsiyalari balans hisob-varag‘ida o'z aksini topadi. Ushbu balans an’ana bo‘yicha to‘lov balansi deb ataladi.
To‘lov balansi — bu xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varag'i- dir. Ya’ni, bu mamlakatning tovarlar, xizmatlar, kapitallar olib kirish va olib chiqish ko'rsatkichlarining nisbati shaklidagi xalqaro xo‘jalik aloqalari kompleksining qiymat ifodasidir.
Xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varag‘i mamlakat tashqi iqtisodiy operatsiyalarining ko‘lamlari, tarkibi va xarakterini qiymat jihatidan miqdoriy hamda sifat ifodasidir. Amaliyotda odat sifatida «to'lov balansi» atamasidan foydalanish, barcha operatsiyalar bo'yicha valuta oqimlarining ko‘rsatkichlarini esa to‘lov va tushumlar sifatida belgilash qabul qilingan.
Matbuotda chop etilayotgan to'lov balanslari nafaqat amalga oshirilgan yoki ma’lum bir sanaga ijro etilishi kerak bo'lgan to'lov va tushumlarni, balki xalqaro talablar hamda majburiyatlar bo'yicha ko'rsatkichlarni ham qarnrab oladi.
To'lov balanslarining zamonaviy jadvallari barcha qimrnatliklarni mamlakatlararo harakati haqida yetarli ma’lumotlarga ega. Bunda majburiyatlarning joriy davrda to'lanmaydigan va kelgusi davrga o'tkazilib yuboriladigan qismi kapital yoki kreditlar harakatini aks ettiruvchi to'lov balansi moddalariga kiritiladi.
So'nggi paytlarda to'lov balansiga qo'shimcha sifatida mamlakatlararo qimmatliklar harakati to'g'risidagi ma’lumotga ega mamlakatning xalqaro aktivlar va passivlar balansi tuziladi.
Ushbu balans mamlakatning zaxira toifasidagi xalqaro mo- liyaviy holatini aks ettiradi va mamlakat jahon xo'jaligiga integ- ratsiyalashuvining qanday bosqichida (pog'onasida) turganligini ko'rsatadi.
Mazkur balansda ushbu davrga mamlakat tomonidan taqdim etilgan va olingan kreditlar, investitsiyalar, boshqa moliyaviy aktivlar qiyma- tining nisbati aks etadi. Ayrim davlatlarda olingan resurslar hajmi xorijdagi aktivlariga nisbatan katta. Boshqa mamlakatlarda bu ikkala ko'rsatkich ham katta, ham turlichadir. Xorijiy moliyaviy resurslarni netto-importyori sifatida AQSH alohida o'rin egallaydi. Xalqaro moliyaviy pozitsiya va to'lov balansi ko'rsatkichlarining o'zlari bir- biri bilan bog'liqdir.
Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra ma’lum bir sanaga bo'lgan to‘lov balansi va ma’lum bir davr to‘lov balansi farqlanadi. Ma’lum bir sanaga bo'lgan to‘lov balansini statistik ko'rsatkichlar shaklida qayd etishning ilojisi yo‘q.. Chunki u kundan-kunga o'zgarib turuvchi to'lov va tushumlarning nisbat shakli sifatida mavjuddir.
To'lov balartsining ahvoli, ushbu davrga milliy va xorijiy valutaga bo'lgan talabni belgilab beradi hamda valuta kursini shakllantiruvchi omillardan biri bo'lib hisoblanadi.
Ma’lum bir davr uchun to'lov balansi (oy, chorak, yil) ushbu davr mobaynida amalga oshirilgan tashqi iqtisodiy shartnomalar bo‘yicha statistik ko'rsatkichlar asosida tuziladi va mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarida, uning jahon xo'jaligidagi ishtiroki ko'lamlarida hamda xarakterida sodir bo'lgan o'zgarishlarni tahlil etish imkoniyatini beradi.
Davr uchun to‘lov balansining ko‘rsatkichlari iqtisodiy rivojla- nishning agregat ko'rsatkichlari bilan bog'liqdir (yalpi ichki mahsulot, milliy daromad va shu kabilar) va davlat tomonidan muvofiqlashtirish obyekti bo‘lib hisoblanadi.
Davr uchun to‘lov balansining ahvoli milliy valutaning uzoq muddatdagi davrga bo'lgan holati, uning barqarorligi yoki valuta kursining o'zgarish xarakteri bilan uzviy bog'liqdir.
Buxgalteriya hisobi nuqtayi nazaridan to'lov balansi doimo muvozanatda bo'ladi. Ammo o'zining asosiy bo'linmalari bo'yicha agar tushumlar to'lovlardan ko‘p bo'lsa aktiv saldoga, aksincha bo'lganda passiv saldoga ega bo'ladi. Shu sababli to'lov balansini tuzish va saldosini o'lchash uslublari mamlakat tashqi iqtisodiy operatsiyalarini xarakterlovchi ko'rsatkichlarni to'g'ri tahlil qilishda muhim ro'l o'ynaydi.
To'lov balansi tuzishning nazariyasi va amaliyoti jahon iqtiso- diyotida bo'layotgan o'zgarishlarga muvofiq ravishda rivojlanib, takomillashib bormoqda.
«Balans» atamasi xalqaro to'lov munosabatlarida bir qator tushunchalarni xususan balans hisob-varag'i, saldo yoki hisob-varaq qoldig'i, hisob-varaq ahvoli, muvozanat va boshqalarni ifoda etish maqsadida ishlatiladi.
Shu sababli to'lov balansi — bu, nafaqat ikki tarafi bir-biriga teng bo'lgan mamlakat Xalqaro operatsiyalari hisob-varag'i, balki o'z ichiga uning asosiy elementlarining sifat va tarkibiy xarakteristi- kalarini olgan, ushbu operatsiyalarning ma’lum bir ahvolidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
