Xalqlarimiz doʻstligida buyuk zotlarning oʻrni

ul–maoniy” tarkibiga kiruvchi “Gʻaroyib us–sigʻar” (“Bolalik gʻaroyibotlari”), “Navodir

ush–shabob” (“Yoshlik nodirliklari”), “Badoeʼ ul–vasat” (“Oʻrta yasharlik goʻzalliklari”),

“Favoyid ul–kibar” (“Qarilik foydalari”) devonlaridan joy olgan sheʼriy asarlarida, “Sittayi

zaruriya” debochasi va undagi qasidalarda ustozini madh etadi. “Devoni Foniy”da Jomiyga

tatabbuʼlar bitib, uning tavrida ham gʻazallar yozadi. “Mahbub ul–qulub”, “Muhokamat ul–

lugʻatayn” va “Mezon ul–avzon”da ham ustozini hurmat bilan qayta-qayta yodga oladi.

“Xamsa”ning har bir dostonida unga maxsus bob bagʻishlab, “Majolis un–nafois” tazkirasida

---

ham Jomiyni alohida taʼrifu tavsif etadi.

Ammo, qaysidir maʼnoda, ustozi haqida bir butun tasavvur uygʻotadigan yaxlit bir asar yozib,

uning xotirasini abadiylashtirishga ehtiyoj bor edi. Shu maqsadda Navoiy Jomiy vafotidan ikki

yil oʻtganidan keyin, yaʼni 1494 yili maxsus “Xamsat ul–mutahayyirin” (“Hayratlanarli

beshlik”) asarini yaratdi. Asar boshdan-oxir Jomiy taʼrifu tavsifiga bagʻishlangan. Jomiy

vafotidan keyin yozilgani uchun ham u qaysidir maʼnoda, ikki buyuk ijodkor

munosabatlarining oʻziga xos xotimasi, deyish mumkin.

“Xamsat ul–mutahayyirin”ning kompozitsiyasi ham juda oʻziga xos. Asar asosan,

“Muqaddima”, uch maqolat va “Xotima”dan – jami besh qismdan iborat. Biroq uning

“Bismillo…” deb boshlanuvchi alohida kirish qismi ham bor. Unda Navoiy hamd va naʼt,

Jomiy taʼrifidan keyin asarning har bir qismida aynan nimalar haqida toʻxtalishini oʻzi

batafsil hikoya qiladi.

“Muqaddima” – Jomiyning tugʻilishi, nasabi, bolalik va yigitlik davri, ustozlari va piri, zohiriy

va botiniy ilmda erishgan darajasi, Navoiyning bu zot bilan ilk uchrashuvi.

“Avvalgi maqolat” – ikki ijodkor oʻrtasidagi nozik ustoz-shogirdlik va pir-muridlik

munosabatlarini aks ettiruvchi hikoyatlar.

“Ikkinchi maqolat” – Jomiy va Navoiy oʻrtasidagi turli yozishmalar va ular bilan bogʻliq

voqealarni qamrab olgan hikoyatlar.

“Uchinchi maqolat” – Jomiy asarlari roʻyxati, shuningdek, ikki buyuk ijodkorning bir-biriga

adabiy taʼsir etishi natijasida dunyoga kelgan asarlar haqida.

“Xotima” – Navoiy Jomiy huzurida oʻqigan va taʼlim olgan kitob va risolalar roʻyxati,

Jomiyning karomatlari bilan bogʻliq hikoyatlar, Jomiy vafotining tafsilotlari, Navoiyning ustozi

va piriga atab yozgan marsiyasi.

Alisher Navoiy buyukligining oʻziga xosligi shundaki, bu qalam sohibiga nazmda ham, nasrda

ham tengsiz asarlar yaratish qobiliyati ato etilgan edi. Ammo “Xamsat_ul'>Xamsat ul–mutahayyirin”da

Navoiyni tamoman boshqa ijodkor sifatida koʻramiz. Farhod va Shirin, Layli va Majnun kabi

toʻqima timsollarni haddi aʼlosiga yetkazib yaratgan shoir oʻzi bilan hamnafas yashagan real

shaxs − Jomiy siymosini aks ettirishda butunlay oʻzgacha yoʻldan boradi. Ustozi va pirini

taʼriflashda turli jimjimador, mubolagʻaga boy soʻzlar, ifodalardan maksimal darajada

qochadi. Hayotda oʻzi koʻrgan, bilgan voqealarni oʻta aniq ifodalaydi. Eng muhimi, hech

yerda kitobxonni chalgʻitmaydi. Hayotiy haqiqatni borligicha aks ettiradi.

“Xamsat ul-​

mutahayyirin”da Jomiy va Navoiy munosabatlarining turli tomonlari aks etgan

boʻlsa ham, avvalo, ular oʻrtasidagi haqiqiy ustoz-shogirdlik rishtalari koʻrsatiladi.

Jumladan, asarda muallif erinmasdan ustozi huzurida taʼlim olish va foydalanish yuzasidan

oʻqigan kitoblari roʻyxatini keltirib oʻtadi. Bundan tashqari, Navoiy Jomiy “Xamsa” bilan

“Haft avrang”ni qiyoslash yoʻli bilan ovoz chiqarib oʻqiganida tinglaganini, shuningdek, baʼzi

risolalar Jomiy oldida oʻqilmagan boʻlsa ham, ulardagi ayrim murakkab joylarni ustozdan

soʻrab turganini yozadi. Ana shu maʼlumotlar Jomiyning, haqiqatan ham, Navoiyga

toʻgʻridan-​

toʻgʻri muallim, mudarris, yoʻlboshchi, chinakam ustoz ekanini yana bir karra

isbotlaydi.

---

Jomiy va Navoiy oʻrtasida oʻta kuchli adabiy taʼsir boʻlgan. Bu “Xamsat